Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

a
(dawıslı ses), ekinshisi - 
t
(dawıssız ses), úshinshisi - 
a
(dawıslı ses) dep balalarǵa túsindirip úyretedi, 
yamasa oqıwshılardıń ózleri usı taqılette aytıwı lazım. 
Sózdegi seslerdiń tek bir sesti basqasha, al qalǵan sesleri birdey sózlerdi 
óz-ara bir biri menen salıstırıp tallaw usılı da keńnen qollanıladı. Misalı: 
ata, ana, 
apa, ala; áje, áne, áke; qala, dala, bala; on,ol, oq, or,ot; taw, tay, may, shay, jay. 
Seslik analiz-sintaz usılınıń eń tiykarǵı waziypalarınıń biri - seslerden 
buwın jasaw, sol buwınlardan sóz jasap oqıwǵa hám aytıwǵa úyretiw. Sebebi sózdi 
sesler arqalı aytıw (oqıw) ólshemi - buwın bolıp tabıladı. Usıǵan baylanıslı sawat 
ashıwǵa úyretiw dáwiri barısında sózdi jeke sesler arqalı háriplep oqıw da, birden 
tutas sóz arqalı oqıw da jawsı nátiyje bermeydi. Qaraqalpaq tilinde seslerdi 
buwınǵa analitik-sintetikalıq seslik metodı arqalı dawıssızdan dawıslı seske qaray 
barıw arqalı orınlanadı, yaǵniy sózdi oqıwdıń poziciyalıq principine tiykarlanadı. 
Bunda oqıwshılarǵa dawıslı hám dawıssız seslerdiń jaylasıwına qaray buwınǵa 
bóliw usılı keń túrde sapalı meńgeriwge múmkinshilikler jaratıladı. Usıǵan 
baylanıslı, seslerdi buwınǵa bólip analiz-sintez jasaw metodı sózdegi seslerdi bir 
biri menen birge qosıp oqıw arqalı emes, al tildegi buwın jasaw ózgeshelikleriniń 
tiykarında alıp barıladı. 
Seslerdi analitik-sintetikalıq seslik metodı arqalı ózlestirip úyretiw 
jumısları nátiyjesinde sózdi aldı menen buwınlap, soń tutas etip qosıp oqıwǵa 
múmkinshilik jaratıladı. Basqasha etip aytatuǵın bolsaq sózdi qosıp oqıw 
degenimizdiń ózi - analiz-sintez. 
Álipbeni oqıtıw tájiriybesinde tez-tez qollanılatuǵın analitik-sintetikalıq 
seslik metodı mınalardan ibarat: 
1. Bir buwınlı birdey dawısta hám seslerde juwmaqlanatuǵın buwınlar hám 

---

52
seslerdi oqıw yamasa bir dawıslıǵa tamamlanǵan buwın hám seslerdi oqıw. Mısalı: 
a) 
a-ta, a-na, a-pa, a-ǵa, a-wa,a-la; 
b) 
ba-la, da-la, qa-la, ja-la, sha-la, ke-me, ke-se, she-ge. 
2. Hár túrli dawıslıǵa tamamlanǵan buwınlar menen sózlerdi oqıw, mısalı: 
á-je, á-ke, qo-ra, ǵo-za, qa-la, bar-ıw, kel-iw, ke-shiw. 
3. Bir sesli bólek sózlerdi salıstırıp oqıw, mısalı: 
ol, on, oq, or, qol, jol, sol, 
kól, kóz, shar, jel, bel, kel. 
4. Basqa ses qosıp, yamasa alıp sózdi ózgertip oqıw, misalı: 
at-xar, on-ton, 
ot-shot, ala-dala-qala
. 
5. Tallanǵan sózdegi buwınlardı kóterińki dawıs penen óz aldına bólek 
aytıw arqalı este saqlap, onnan sóz qurastırıp oqıw. 
Seslik tallaw menen seslik biriktiriw usılları bir birinen ajıratılmaydı, olar 
óz-ara tıǵız baylanısta alıp barıladı (aldın-tallaw, soń-biriktiriw). 
Analitik-sintetikalıq seslik metodı boyınsha álipbeni oqıtıwǵa úyretiwde 
tómende atap kórsetilgen tiykarǵı oqıtıw principleri ámelge asırıladı: 
-
balanıń jas ózgeshelilerine, bilimine, qızıǵıwshılıǵına hám tárbiyasına 
say berilgen oqıw materiallarınıń tiykarında oqıwshılarda dúnyaǵa ilimiy 
kóz-qarastı, ádep-ikramlılıqtı hám ruwxiy pazıyletlerdi qálimtiriw; 
-
oqıwshılardıń ulıwma oy-órisin hám tilin rawajlandırıw, olarda kitap 
oqıwǵa degen qızıǵıwshılıqtı oyatıw, bilimge bolǵan qushtarlıqtı ósiriw, 
bilim dárejesin hám dóretiwshilik qábiletin arttırıw; 
-
hár bir oqıwshınıń ózine say ózgesheliklerin esapqa ala otırıp onıń 
menen óz aldına jeke jumıs alıp barıw; 
-
oqıw menen jazıwdı bir birinen ajıratpay, óz-ara baylanıstırıp bir waqıtta 
alıp barıw (oqıw-jazıw-oqıw); 
-
álipbeni oqıtıwdiń tiykarı – seslerdi jaqsı meńgeriw, bunıń ushın seslerdi 
tallawǵa hám biriktiriwge úyretiw lazım; 
-
oqıwshılardıń esitiw, seslerdi durıs aytıw qábiletin jetilistirip barıw 

---

53
lazım; 
- sózdegi seslerdi hárip tańbaları menendurıs belgilep jazıwǵa úyretiw; 
- jazıwdıń oqıwdan keyin keletuǵının eskertip, burın jazıwdı kespe 
háriplerdiń járdeminde sóz qurastırǵan bolsaq endi jazıwdı baspa 
háripler menen jazıwǵa ótip úyretiw; 
- sóz oqıw birligi buwın bolǵanlıqtan, sózdi jeke (hár bir háripti birimlep) 
oqıtpay birden buwınlap oqıwǵa baǵdarlap, soń bunnan bir pútin sóz 
benen oqıwǵa ádetlendirip barıw kerek; 
- álipbeni oqıtıw barısında oqıwshılar elementar grammatikalıq, 
orfografiyalıq, punktuaciyalıq, leksikalıq maǵlıwmatlardı aldın-ala 
ápiwayı jol menen tanıstırıp barıw lazım. 
Analitik-sintetikalıq seslik metodına K.D.Ushinskiy tiykar salǵan. Bul 
metod házirgi kúnge kelip bir qansha jetilistirildi. Usıǵan baylanıslı analitik-
sintetikalıq seslik metodınıń dástúriy meńgeriw barısındaǵı principler mınalardan 
ibarat: 
Álipbeni oqıtıwda analitik-sintetikalıq seslik metodı shaxstı qálipiestiriw 
maqsedinde tálimiy hám óstiriwshi xarakterde boladı, til shınınǵıwları arqalı 
balanıń oy-órisiniń ósiwi támiyinlenedi, óqıwdıń ańlı bolıwı talap etiledi. 
Analitik-sintetikalıq seslik metodı sırtqı tárepten tómendegi eki dáwirge 
bólinedi: 
Álipbege shekemgi tayarlıq dáwiri; 
Álipbe dáwiri. 
Bunda jazıwǵa úyretiw oqıwǵa úyretiw menen parallel halda alıp barıladı. 
Analitik-sintetikalıq seslik metodında psixolingvistikalıq kóz qarastan 
tómendegilerge itibar qaratıladı: 
-
álipbeni oqıtıw balalardıń janlı sóylew tiline, olar iyelegen til 
kónlikpesine tiykarlanadı; 
- álipbeni oqıtıwda ses tiykar etip alınadı, onda sesti ajıratıwǵa, analiz hám 

---

54
sintez 
etiwge, 
sesler 
artikulaciyasına, 
balalarda 
fonematiklıq 
esitiwdi 
rawajlandırıwǵa ayrıqsha áhmiyet beriledi; 
- oqıw birligi sıpatında buwın alınadı, buwın ústinde islewge úlken áhmiyet 
beriledi. 
Bul metodtıń qáliplesiw hám payda bolıw barısındaǵı principler 
tómendegilerden ibarat: 
Tálim barısın shólkemlestiriwdi názerde tutıw: álipbeni oqıtıw barısında 
oqıwshılarǵa differencial hám individual baǵdarlanıw (bul balanıń ulıwma 
rawajlanıwı hámde oqıw hám jazıwǵa tayarlıǵına baǵlıq). 
Oqıwshınıń keleshegin názerde tutıw: grammatika, sóz jasawshı, imlá, 
leksikologiyaǵa tiyisli bilimlerdi teoriyasız ámeliy tiykarda úzliksiz túrde berip 
barıw. 
Psixolingvistikalıq kóz qarastan: ses hám háripti oqıtıwshınıń qolaylı usıldı 
izlew, ses hám háriplerdıń tuwra keletuǵınlıǵın, ańsatlıǵın, tálimniń tárbiyalıq hám 
ósirıwshi xarakterin esapqa alıwı júdá áhmiyetli. 
Tálim barısında oqıwshılarǵa tárbiya da berilip barıladı. Tárbiyalaw 
didaktikanıń eń áhmiyetli principleriniń biri. Mektepte ádep-ikramlılıq tárbiya 
beriledi, dúnyaǵa ilimiy kóz qaras elementleri qáliplestiriledi. Balalar sabaqta 
ǵalaba siyasiy túsiniklerdi iyeleydi. 
„Alipbe” sabaqlıǵınıń betlerinde doslıq, internacionallıq múnásiybet,
balalar miyneti, tábiyat, jası úlkenlerdiń miyneti, balalar oyınları, shańaraq,
mektep turmısına tiyisli
 
súwretler berilgan, túrli temalarda tekstler keltirilgen. 
Bular balalarda óz-ara doslıq, miynet súyiwshilik, miynetti qádirlew, jası 
úlkenlerge húrmet, kishkenelerge izzet, tabiyattı súyiw hám asıraw, haywanat 
dúniyasına qızıǵıw, olarǵa ǵamhorlıq etiw, mektepti hám oqıwdı súyiw, ulıwma 
alǵanda, estetikalıq tárbiyanı qáliplestiredi. Demek, balalarga ádep-ikramlılıq, 
ideyalıq-siyasiy, miynet hám estetikalıq tárbiya beriw de álipbeni oqıtıwdiń 
wazıypasına kiredi. 

---

55
1.
Álipbeni oqıtıw baslawısh qanday metodı arqalı ámelge asırıladı? 
2.
Seslik analitik-sintetikalıq metodı qanday principlerge tiykarlanadı? 
3.
Álipbeni oqıtıwdıń tiykarǵı obekti ne? 
4.
Álipbeni oqıtıw dáwiriniń tiykarǵı máseleleri nelerden ibarat? 
5.
Tallaw usılı nelerden ibarat? 
6.
Jıynastiriw usılı degenimiz ne? 
7.
Álipbeni oqıtıwda kóbirek qollanılatuǵın seslik tallaw usılları nelerden 
ibarat? 
8.
Seslik analiz-sintaz usılınıń eń tiykarǵı waziypaların aytıp berıń. 
9.
Álipbeni oqıtıwda qollanılatuǵın analitik-sintetikalıq seslik metodı 
nelerden ibarat? 
10.
Analitik-sintetikalıq seslik metodınıń tiykarǵı oqıtıw principlerin atap 
kórsetiń. 
11.
Analitik-sintetikalıq seslik metodına kim tiykar salǵan? 
12.
Analitik-sintetikalıq seslik metodınıń dástúriy qálimiw barısındaǵı 
principleri nelerden ibarat? 
13. Bul metodtıń qáliplesiw hám payda bolıw barısındaǵı principler 
nelerden ibarat?