|
Jobası:
1.Dawıssız sesler tuwralı uluwma túsinik.
2.Únli ham únsiz seslerdi úyretiw metodikasi.
3. Únli ham únsiz sesler ústinde orfografiyaliq shınıgıwlardı shólkemlestiriw.
Dawıssız seslerdi oqıtıw isi de bagdarlamalıq material tiykarında júrgizilip dawıslı sesler menen baylanıslı alıp barıladi. Sózlerdi analiz etip, oni buwınga bólip, ondaģı dawıslı dawıssız seslerdi salıstırıw arqalı, olardıń ayırmashılıģın korsetiwge boladı. Mısallar menen dalillenedi. Seslik, háriplik analiz etiledi. Onnan keyin oqıwshılarga tildegi dawıssız sesler tanıstırıladı. Oqıwshılarga kitapta berilgen dawıssız sesler menen birme – bir tanısıp shıgıw tapsırıladı. Oqıwshılarga bunnan keyingi sabaqlarda dawıssız sesler boyınsha jumıs dawam etip, sózdiń manisin ozgertiwdegi ornı korsetiledi. Mısalı: dala-tala, zal-sal, jay-shay, gúl-kúl, sonıń menen bulardı oqıw arqalı oqıwshılardıń dıqqatın d-t, z-s, j-sh, g-k,seslerine awdarıp, bulardı ózlerine ayttırıp, seslerdiń parqın ayıra biliwge qadaģalaw jasaladı. Bir neshshe mısallar islengennen keyin, dawıssız seslerdiń únli, únsiz bolıp keletuģının, bulardıń bir – birewinen qanday parqı bolatuģınlıģı mısallar menen daliyllenedi. Únli, únsiz sesler menen tanıstırıw ushın tayarlanıp qoyılģan kesteden paydalansa boladı. Bunda jubaylas únli únsiz, jubaysız únli únsiz, dawıssızlar menen ayırım tanıstırıp , olardı qadaģalaw jasaw arqalı ayırmasın bilip alıwına múmkinshilik jasaladı. Sózlerdi analizlewdiń barısında sózdiń keyni únli seske pitse, oģan qosılatuģın qosımtalar da únli sesten baslanadı, al sózdin keyingi sesi únsiz seske pitse oģan qosılatuģın qosımta da únsiz sesten baslanatuģın ámeliy jaqtan kórsetip úyretiledi. Jubaylas qagiydasń bir- biri menen awmasıp otıratuģını da mısallar menen (kitap-kitabı) kórsetiledi. Bulardıń qaģıydasi úyretilmeydi. Biraq qollanıp kóriw menen únli menen únsizdi bir-birinen ayıra biliw ayırım orınlarda jubaylas seslerdiń bir-birine almasıp esitiletuģını, onı tekseriw argali ģana ańģaratuģındı túsindiriw kerek.
Únli dawıssızlar; b,v,g,ģ,d,j,z,h,y,l,m,n,ń,r,u.
Únsiz dawıssızlar;p,f,k,q,t,sh,s,x,c,ch. Dawıslı ham dawıssız seslerdi durıs úyreniw, oqıwshılardin orfografiyalıq sawatlılıģın arttırıwdıń negizleriniń biri. Sebebi, qaraqalpaq tilinde jazıw kobinese fonetikalıq principke súyenedi. Sonlıqtan da oqıwshılarga seslerdi durıs aytıp hám jazıp úyreniwge múmkinshilikler tuwdırıw kerek. Bul múmkinshiliklerdiń tiykarı baqlaw arqalı jumıs islep úyreniwge baylanıslı. Sesler boyınsha jumıs islew – alipbeni úyreniw menen juwmaqlanadı. Onı úyrenip alıwdıń ámeliy jaqtan áhmiyeti kúshli. Oqıwshılar sawat ashıw dáwirinde tanısadi, biraq kópshilik oqıwshılar álipbeni durıs yadlap úlgere almaydı. Sonlıqtan II, III, IV, klaslarda da bul boyınsha jumıs islewdi dawam etiw kerek. Álipbeni oqıtıwdaģı tiykarģı maqset - birinshiden, onı yadtan tolıq bilip alıw, ekinshiden , onı durıs qollana biliw, úshinshiden, álipbedegi háriplerdin mánilerin ayırıp biliw, álipbeni tártip penen aytıp úyreniw, sózlikten kerekli orınların taba biliw, qisqargan sozlerdi duris oqiy biliw, berilgen misallardi alipbe tartibine keltire biliw, oqiwshilarga hariplerdi bolistirip beriw menen << Ornindi tap>> degen usagan oyinlar otkeriw arqali konlikpe payda etiw, baqlaw islew usagan jumislar islese boladi. Unli ham unsiz dawissiz seslerdin jaziwda korsetiliwi. Dawissiz seslerdin jasaliwinda shawqim menen dawis qatnasatugini belgili. Bir topar dawissizlar shawqim ham dawistin tendey qatnasinda, ekinshi topardagi dawissiz sesler shawqimga qaraganda dawistin basimiraq qatnasi natiyjesinde jasaladi. Dawis ham shawqimnin qatnasi boyinsha dawissiz sesler shawqimlilar ham sonorlar bolip bolinedi. Sonor dawissizlar m,n,n’,i,r,y,w sesleri bolip, olardi aytqanda shawqimga qaraganda dawis basimiraq shigadi. Sonorlardi aytqanda dawistin basim boliwi, al shawqimlilardi aytqanda shawqimnin basim boliwi soylew agzalari tarepinen jasalatugin tosqinliqtin sipatina baylanisli bolsa kerek. Sonor dawissizlardi aytqanda tosqinliqti jenip, awiz yamasa murin bosliginan hawa agiminin zarurli sesti payda ete otirip, sirtqa shigiwi ansatiraq, al shawqimlilardi aytqanda tosqinliq bekkemrek bolganliqtan, kushlirek basimdagi hawa agimi talap etiledi. Solay etip sonorlardi aytqanda hawa agiminin wo’lpen boliwi, al shawqimlilardi aytqanda kushli boliwi aldingilardin’ <>, son’gilardin <> boliwin tamiyinleydi. Shawqimli dawissizlar unli ham unsizler bolip bolinedi. Unliler – b,v,d,j,z,g’,g Unsizler – p,f,s,sh, q,k,x,h,c,ch. Bulardin ortasinda tek dawistin qatnasiwi ham qatnaspawi arqali jubaylasatugin dawissizlar; b,p,d,t,v,f,z,s,j,sh,g’-q, g-k, ham g’-x. Sonor dawissizlardin ozleri de awizliq ham murinliq bolip bolinedi. Murinliq sonorlar m,n,n’ sesleri bolip, olardi aytqanda tosqinliq awizda jasaladi da, murin joli ashiq turip, jang’iriq xizmetin murin bosligi atqaradi. Sonin menen birge jang’iriq waziypasin atqariw awiz bosliginin’ xizmetin de biyraklawga bolmaydi. Sebebi sesinin’ aytiliwinda erinnin’, sesinin’ aytiliwinda til aldinin’, sesinin’ aytiliwinda kishkene tildin’ tusinda tosqinliqtin’ jasaliwi ol seslerdin’ ayirmashiligin payda etedi. Solay etip awiz bosliginin’ har jerinde bunday tosqinliqlardin’ jasaliwi menen jang’iriq xizmetin atqariwshi awiz boslig’inin’ xizmeti ozgerip saykes murinliq seslerge ta’an bolgan seslik ozgeshelikler doreledi. Al l-r-y-w sesleri awizliq sonorlar bolip, olardin’ jasaliwinda awiz bosligi jang’iriq waziypasin atqaradi. Solay etip artikulyaciyaliq ham akustikaliq magluwmatlar tiykarinda qaraqalpaq tilinin’ dawissiz fonemalari jasaliw orni jaginan, jasaliw usili jaginan, awiz ham murin bosliqlarinin’ jangiriq xizmetin atqariwi boyinsha joqaridagiday toparlarga bolinedi. Bul qaraqalpaq tili dawissiz fonemalarinin’ kestesin duziwde esapqa alindi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
