Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Álipbeni oqıtıw metodıkasıniń psixologiyaliq hám lingvistikalıq 
tiykarları 
Oqıw hám jazıw - til iskerliginiń bir túri. Mektepte oqıtıw elementar oqıw 
hám jazıwǵa úyretiwden bashlanadı. “Álipbe”ge tiykarlanǵan halda qisqa waqıt 
ishinde oqıwslılar oqıw hám jazıwǵa úyretiledi, yaǵnıy oqıw hám jazıw 
kónlikpesin iyeleydi. 

---

21
Álipbeni oqıtıw dáwirinde oqıw hám jaziw háreketin maqsetke muwapıq 
ráwishte orınlay alıw oqıw hám jaziw kónlikpesi deyiledi. Bul kónlikpe bilimdi 
talap etedi, sebebi hár qanday kónlikpe bilimsiz qáliplespeydi. Bilim kónlikpege 
aylanbaǵan bolıwı múmkin. Máselen: bala 
a
háribiniń elementlerin, jazıw sızıqları 
arasına qanday jaylastırılǵanın bilip, onı dápterde jaza almawı yamasa oqıwshı 
háriplerdi tanıp, olardı oqıy almawı múmkin. Jazıw kónlikpesin payda etiw ushın 
basqa iskerlik túrleri, yaǵnıy jazıw barısında partada durıs otırıw, ruchkanı 
barmaqları arasında durıs uslaw, dápterdi qıyalıqta qoyıw usaǵan jumıslar da 
úyretiledi. 
Oqıw hám jazıw kónlikpesi artırılıp, jetilistirile barıp, ádetke aylantırıladi. 
Ádet hám uqıplılıqtıń qáliplesiwi ushın bir iskerlik bir neshe márte tákirarlanıwı 
lazım. Jazıw uqıplılıǵında oqıwshı ruchkanı qalay uslaw, qalay jazıw haqqında 
oylap otırmay, sóz hám gáplerni jaza baslaydı. Demek, oqıw hám jaziw uqıplılıǵı 
hárekettiń oylap otırmay ámelge asırılıw processi bolıp tabıladı. Uqıplılıq 
oqıtıwdıń keyingi basqıshlarında bekkemlenip, avtomatlastırıw dárejesine 
jetkiziledi. Oqıw hám jazıw adam til iskerliginiń eń áhmiyetli bir túri bolıp, ol tilge 
tiyisli uqıplılıq bolıp esaplanadı. Oqıw uqıplılıǵı da, jazıw uqıplılıǵı da til 
iskerliginiń basqa túrleri menen, yaǵnıy awızeki sóylep beriw, basqalardıń 
aytqanların esitiw arqalı ańlaw, ishki tıl menen úzliksiz baylanıslı halda 
qáliplesedi. Mektepte oqıtıwdıń jetiskenligi sawat ashıwǵa úyretiwdiń qanday 
shólkemlestirilgenligine de baylanıslı. 
Oqıwshını álipbeni oqıtıw barısında elementar oqıw hám jazıwǵa 
úyretıwde oqıwshılardıń iskerlik kórsetiwi hám tildi úyreniw iskerligine kirisiwleri 
ushın qızıǵıwshılıq bolıwı, óz pikirin awızeki yamasa jazba túrde aytıp beriwi 
ushın zárúriyat hám mútájlikti, talaptı júzege keltiriwshi jaǵday jaratılıwı lazım. 
Oqıw hám jazıw kónlikpesiniń birewi ekinshisiniń tabıslı ámelge asıwın 
támiyinleydi. Sonıń ushın da oqıwǵa úyretıw menen jazıwǵa úyretıw parallel alıp 
barıladı hám bul iskerlik barlıq waqıtta shınıqtırılıp barıladı. Solay eken, álipbeni 

---

22
oqıtıw barısında bala júdá kóp oqıwı hám jazıwı zárúr. Oqıw ushın da, jazıw ushın 
da jańa tema alınadi, sebebi bir temanı bir neshe márte qaytadan oqıw menen 
maqsetke erisiw qıyın. Bul kóbinshe oqıǵan tekstti júzeki yadlap alıwǵa alıp 
keledi. Tákirarlaw iskerliginde jaǵday hám mazmunnıń almasıwın kónlikpeni 
bekkemlewge jardem beredi, qábiliyetti ósiredi. Oqıwshı aldında uzaq múddette 
ámelge asıratuǵın maqset - oqıw hám jazıwdı úyreniw hámde házir orınlanıwı shárt 
bolǵan kúndelik maqset - jumbaqtı oqıw hám juwabın tabıw, sóz hám gáplerdi 
oqıw, súwret tiykarında sóylep beriw usaǵanlardan ibarat. 
Qaraqalpaq tilinıń jazıwı seslik jazıwı, yaǵnıy fonematikalıq jazıw bolıp 
tabıladı. Hár bir ses ushın, hár bir fonema ushın arnawlı grafik forması (hárip) 
alınǵan. Oqıwda grafik formalar seske aylantırılsa, al jazıwda kerisinshe, sesler 
háriplerge aylantırıladı. Bul oqıw hám jazıw iskerliginde oqıwshı ushın qıyınshılıq 
tuwdırǵanday bolıp túyilse de, negizinde oqıw hám jazıw barısın ápiwayılastıradı, 
sebebi tilimizdegi sesti belgilewshi háripler sanı onsha kóp emes. Oqıw hám 
jazıwdı ózlestiriw ushın ses hám háriplerdiń óz-ara múnásiybetine say qaǵıydalardı 
ózlestiriwdiń ózi jetkilikli. Álipbeni oqıtıw metodıkasında qaraqalpaq tilinıń sesler 
hám háripler diziminiń ózine say ózgesheliklerin esapqa alıw talap etiledı.