|
1. Qala berin`ler, jazıp tur, Aqbo`pesh (A.Bekbawlov), («`Taras Aralda»`).
2. Bir a`jayıp sulıw qala ko`rdim o`zin`di (M.Seytniyazov, «`Umıtpayman, venger jeri»`).
Bul jerde birinshi mısaldag`ı qala degen so`z ekinshi mısaldag`ı qala degen atlıq so`z benen –a qosımtasının` jalg`anıwı na`tiyjesinde omoformanı payda etip tur.
Omonimler basqa tilden kelip kirgen geypara so`zlerdin` tilimizdegi ayırım so`zlerge forması jag`ınan uqsas kelip, birdey aytılıwı arqalı da jasalıwı mu`mkin. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde usınday jol menen payda bolg`an omonimler jiyi ushırasadı. Ma`selen, almaz, chay, may, kiy, soya, tabu, pech` usag`an so`zler bizin` tilimizge sırttan kelip qosılg`an so`zlerden ibarat. Olar ku`ndelikli turmısımızda almas, bolıs, atlas, shay, may, kiy, soya, tabıw, pesh bolıp aytılıp ju`r. Bular usılay aytılatug`ın, biraq ma`nileri basqasha tu`pkilikli so`zler menen sa`ykes kelip omonimlerdi payda etip otır.
Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi omonimlerdin` tiykarg`ı jasalıw usılları mine usılardan ibarat.
Qaraqalpaq tilinde omonimlerdin` bir so`z shaqabının` ishinde de, bir neshe so`z shaqaplarınan da payda bolatug`ınlıg`ın ko`remiz.
Mısallar:
1. Ol fabrikag`a listovkalardı uqıplı tu`rde aparıp turdı ha`m isti o`zimnin` minnetim dep qaraytug`ın boldı (M.»or`kiy, «`Ana»`).
2. Men quwraq qızıl jın`g`ıldan usı isti jonıp aldım.
3. Ha, bir tawı kemis pe, qalay-qalay? («`Jetkinshik»` gazetasınan).
4. Arqa bette Qusxananın` tawı bar,
Ba`ha`r bolsa sonna-shıbın jawı bar.
(Xalıq qosıqlarınan).
Bul mısallarda jumıs ma`nisindegi is so`zi ag`ashtan islenetug`ın quraldı bildiretug`ın quraldı bildiretug`ın is so`zi menen, al ha`reket tiykarında do`regen taw atlıq so`zi geografiyalıq atama bolg`an taw so`zi menen omonimlik qatarlardı do`retip otır. Olardın` barlıg`ı da so`z shaqapları ko`z-qarasınan qarag`anda atlıq so`zlerden esaplanadı. Demek, bunda omonimler bir so`z shaqabının` ishinde payda bolg`an.
Mısallar:
1. Qara saqallının` qızı ekenligi bep-belgili bolıp tur. (L.N.Tolstoy, «`Kavkaz tutqını»`).
2. Iyttin` balasının` batırlıg`ına qaraYo-dedi ashınıp Yakov Lukich (M.Sholoxov, «`Ashılg`an tın`»`).
3. On` qolının` uwısına qısqan bir na`rse bar. –Ash qolın`dıYo (K. Sultanov, «`Aq da`r`ya»`).
4. Ash bala toq bala menen oynamaydı,
Toq bala hesh na`rseni oylamaydı
(naqıl).
Bul jerde bir formag`a iye, ma`nisi jag`ınan ha`r tu`rli bolg`an qara, ash, degen so`zler ha`r tu`rli so`z shaqaplarınan do`regen. Birinshi mısaldag`ı qara degen so`z kelbetlik bolsa, ekinshi mısaldag`ı qara so`zi-feyil, u`shinshi mısaldag`ı ash so`zi feyil bolsa, to`rtinshi mısaldag`ı ash so`zi-kelbetlik.
Ha`r tu`rli so`z shaqaplarınan omoformalar do`reydi.
Joqarıda qaraqalpaq tilinde omonimlerdin` qalay payda bolatug`ınlıg`ın ko`rdik. Mine sol omonimlik qatarlardı do`retken so`zlerdin` o`z-ara semantikalıq baylanısının` da`rejesine ne itibar bersek, bizin` ko`z aldımızda so`zlerdin`eki toparı payda boladı. Olardın` bir toparın etimologiyalıq ha`m semantikalıq jaqtan baylanısı joq, al tek tariyxıy rawajlanıwdın` barısına g`ana fonetikalıq jaqtan bir formag`a iye bolıp shıqqan so`zler quraydı da, ekinshi toparın etimologiyalıq ha`m semantikalıq jaqtan bir-biri menen baylanıslı so`zler toparı quraydı. Ma`selen, oy (adamnın` oyı ma`nisinde (-oy) shuqır ma`nisinde, sır (adamnın` sırı ma`nisinde)-sır (boyaw ma`nisinde) usag`an omonimlik qatarlardı qurawshı so`zlerdin` biri-biri menen hesh qanday etimologiyalıq ha`m semantikalıq baylanısı joq. Fonetikalıq o`zgerislerge ushıraw na`tiyjesinde usaslıqqa iye bolg`an biz (etik tigetug`ın biz ma`nisinde), biz (almasıq ma`nisinde), bas (adamnın` ya basqa na`rnin` bası ma`nisinde (bas feyil ma`nisinde), bas (adamnın` ya basqa na`rsenin` bası ma`nisinde) usag`an omonimlik qatarlar arasında da onday baylanıs sezilmeydi. Sonday-aq qaraqalpaq tiline basqa sırttan kelip kirgen geyparı so`zlerdin` forması ya aytılıwı jag`ınan ekinshi bir so`zler menen birdey bolıp shıg`ıwı na`tiyjesinde do`regen may (awqat ya basqa maqsette paydalanılatug`ın may ma`nisinde), may (aydın` atı ma`nisinde), tabu (til biliminin` termini ma`nisinde), tabıw (feyil ma`nisinde) usag`an omonimler de etimologiyalıq ha`m semantikalıq baylanısqa iye emes.
Al etimologiyalıq ha`m semantikalıq jaqtan alıp qarag`anda ko`k (aspan)-ko`k (ko`k tu`r), (pispegen ma`nilerde), ku`n (planetanın` ataması ma`nisinde),-ku`n (ku`n kesh boldı), quymaq (quyıw ma`nisinde)-quymaq (awqat ma`nisinde), buraw (feyil ma`nisinde)-buraw, (qural ma`nisinde) usag`an omonimlik qatarlardın` bir-biri menen baylanısı anıqtan-anıq sezilip turadı.
Usı fakt tiykarında qaraqalpaq tilindegi omonimlerdi eki toparg`a bo`lip, birinshisin semantikalıq baylanısı joq omonimler, al ekinshisin semantikalıq baylanıslı omonimler dep ataydı.
Qaraqalpaq tilinde birdey aytılsa da, ha`r qıylı bolıp jazılatug`ın yamasa bir tu`rli bolıp jazılatug`ın yamasa bir tu`rli bolıp jazılg`an menen, aytılıwında ayırmashılıqqa iye so`zler de ushırasadı. Ma`selen, azshılıq-ashshılıq, jaza aladı-jazıladı degen so`zler usılay jazılg`an menen ashshılıq jazıladı bolıp aytıladı. Al alma (atlıq), alma (feyil), terme (atlıq), terme (feyil) so`zler pa`ttin` ornına qaray atlıq bolıp kelgende alma, terme, feyil bolıp kelgende alma, terme bolıp o`zgeshe esitiledi.
Bunday aytılıwı bir, jazılıwı ha`r qıylı bolg`an so`zlerdi omofonlar dep aytamız da, jazılıwı birdey bolg`anı menen pa`ttin` ornına baylanıslı bir-birinen o`zgeshe aytılatug`ın so`zlerdi omograflar dep aytamız.
Do'stlaringiz bilan baham: |
