Jobasi: I. Kirisiw

Omonimler

Biz so`ylegenimizde ya jazg`anımızda sırtqı forması boyınsha birdey, biraq an`latıp turg`an ma`nisi jag`ınan qarag`anda bir-birine hesh qanday jaqınlaspaytug`ın so`zlerden de paydalanamız. Bunday so`zlerdin` qaysı ma`nide qollanılıp turg`anlıg`ın so`z dizbegindegi yamasa ga`ptegi so`zlerdin` o`z-ara baylanısınan aytılayın degen tiykarg`ı pkirden g`ana an`lawg`a boladı. Mısalı: Periyza suw sepkendey oyg`a battı (Q.Sultanov «Tolqınlı ten`izde»). Oyg`a ornalasqan bulardın` awılının` tek terekleri g`ana ko`rinedi (A.A`liyev «Qayırqom ana»).

Bul mısallardın` ekewinde de oyg`a degen so`z ushırasadı, ol forması boyınsha birdey bolg`anı menen, usı ga`plerdegi ma`nisi pu`tkilley basqasha – birinshi ga`ptegi ma`nisi ekinshi ga`ptegi ma`nisine jaqınlamaydı. Birinshi ga`pte oyg`a degen so`z qıyalg`a degen ma`nide qollanılg`an bolsa, ekinshi ga`ptegi oyg`a degen so`z pa`ske degen ma`nide qollanılıp, awıldın` ornalasqan ornın ko`rsetip tur. 1. Ol tag`ı da suwıq tu`s bildirdi (X.Seytov «Ju`rektin` buyrıg`ı menen»). 2. Sol ku`ni Qarajan qaysar arqayın uyqıda jatırıp bir jaman tu`s ko`rdi («Alpamıstan»). 3. Sen bolsan` «`alma pis, awzıma tu`s»` dep jatasan` (A.Begimov «Balıqshının qızı»). 4. Tas tu`s, Irzambet qara taldın` sayasında uyqılap atır (X.Seytov «Ju`rektin` buyrıg`ı menen»).

Joqarıdag`ı mısallardın` ha`mmesinde de forması jag`ınan birdey bolg`an so`z – tu`s. Bul so`z ha`r ga`pte ha`r tu`rli ma`nilerde birinshi mısalda suwıq tu`r bildirdi, ekinshi ga`p psixologiyalıq qubılıstın` bir tu`ri - tu`s degen, u`shinshi mısalda ha`reketlik, al to`rtinshisinde mezgillik ma`nide qollanılg`an. Birinshi, ekinshi, to`rtinshi mısallardag`ı tu`s atlıq so`z bolsa, u`shinshi mısaldag`ı tu`s so`z shaqabı boyınsha feyil so`zden ibarat. Bul ga`plerde tu`s degen so`zdin` qaysı ma`nide qollanılıp turg`anlıg`ı onın` sol ga`plerdegi so`zler menen ma`nilik baylanısınan g`ana anıq ko`rinip tur.

Aytılıwı, seslik qurılısı boyınsha birdeylik tek so`zlerde g`ana emes, al ayırım grammatikalıq formalarda da ko`rinedi. Mısalı: Rasın aytqanda, klasskom bolg`andı menin` de ishim jek ko`rip turg`an joq (T.Qayıpbergenov «Mug`allimge raxmet»). Bir qısıwmet bolg`andı (Jiyen jıraw «Posqan el»).

Leksikologiyanın` izertlew ob`ektlerinin` biri sıpatında biz mine sol leksikalıq omonimiya haqqında so`z etemiz.

Leksikalıq omonimiya haqqındag`ı ma`sele – ko`p izertlewdi talap etetug`ın talaslı ma`selelerdin` biri. Bunın` bunday bolıwının` tiykarg`ı sebebi tildegi omonimiyalıq qubılıslardın` ele de bolsa tu`rlishe tu`sinilip keliwinen bolıp otır.

Tilimizde so`zlerdin` forması boyınsha birdey bolıp qollanılatug`ın jag`layları og`ada ko`p ushırasadı. Solay da, olarıdın` barlıg`ı birdey omonimiyalıq qubılıslar emes. Ko`p ma`nili so`zler de forması boyınsha birdey so`zler, biraq olardı formasına qaray leksikalıq omonimiyanın` qarawına kirgize almaymız. O`ytkeni omonimiya formalıq birliktin` ma`nilik jaqtan jaqınlıg`ına emes, al alıslıg`ına tiykarlanadı. Solay da ku`ndelikli turmısta olardı bir-birinen ayırıwda geypara qıyınshılıqlardı gezlestiremiz.

Ayırım jag`daylarda geypara avtorlar ko`p ma`nilikti barınsha ken` tu`sinip, ma`nisi jag`ınan alıslap ketken so`zlerdi de omonim qatarına kirgizbewdi usınadı. Ma`selen, «`.Muwsabaev ku`n, ay usag`an so`zlerdi omonimler emes, al ko`p ma`nili so`zler dep esaplaydı. Ku`n ha`m ay so`zleri planetalardın` atamaları ma`nisinde de, waqıtlıq atamalar ma`nisinde de qollanılatug`ınlıg`ı belgili. Bul ma`nilerdin` planetalıq ma`ni tiykarında payda bolg`anlıg`ına daw joq. Solay da planetalıq ma`ni menen waqıtlıq ma`nisi arasındag`ı baylanıs a`dewir alıslap ketken sıyaqlı ko`rinedi. Sonlıqtan bizin` pikirimizshe, bunday so`zlerdi ko`p ma`nilik tiykarında payda bolg`an omonimler dep esaplag`an maqul bolıwı kerek. Sonın` menen birge «`.Muwsabaev qazaq tilinde leksikalıq usıl arqalı momonimlerdin` jasalıwı tuwralı so`z etkende bılay dep te jazadı: «Leksikalıq ta`sil arqılı jasalg`an omonimder etistik tu`birdi so`zlerde de jiyi kezdesedi. Etistiktin` tuyıq tu`ri men esimnin` atau tu`ri a`r qaysısı o`z aldına turaqtı, alshaq mag`anada awısqandıqtan omonim bolatın jerleri bar. A`sirese bwlar qwral-saymannın` atı bolg`anda jiyi ushıraydı.

Mısalı: 1) qashau-etistik, 2) qashau-qashaytın qwral; 1) egew – etistik, 2) egeu-egeytin quraldın` atı; 1) bulau-etistik, 2) bulau – bwl arqılı isteletin emnin` atı; 1) boyau-etistik, 2) boyau-boyaytın zatlardın` jalpı atauı, tag`ı osı siyaqtı».

Bunda ol so`z ma`nimi birotala awısıp, ekinshi bir zattın` ataması bolıp ketken usınday bir formalı so`zlerdi de omonimler dep esaplaydı. A`lbette, qashaw, egew usag`an atawısh feyiller menen qural atamaları bolg`an qashaw, egew usag`an atlıq so`zler arasında da semantikalıq baylanıs bar. Bul baylanıs ta ay degen planeta ataması menen belgili bir waqıttın` ataması bolg`an ay so`zleri arasındag`ı semantikalıq baylanıstan a`ziz ko`rinbeydi. Usıg`an qaramastan birinshileri omonimler toparına kirgiziledi de, al ekinshileri ko`p ma`nisi so`zler dep anıqlanadı. Bizin`she, bul jerde pikir qayshılıg`ı bolıwı kerek. Sonlıqtan bunday jag`daylardı omonimiyalıq jobada qarag`an orınlı, o`ytkeni olar o`zgeshe ma`nili ha`r tu`rli atamalardan esaplanadı.

«`.Muwsabaev bir formag`a iye, ha`r tu`rli ma`nili at, et usag`at atlıq so`zler menen at, o`t usag`an feyil so`zlerdi de omonimler dep qaralıp kiyatır. Ko`pshilik tu`rkiy tillerden, sonday-aq qazaq tilinin` o`zinde de bir qatar avtorlar at, o`t, jala usag`an so`zlerdi omonimler dep esaplaydı. Bunday so`zlerdi omonimlerge kirgiziwge olardın` forması jag`ınan birdey, al ma`nisi jag`ınan ha`r qıylı bolıp keliwi tiykar bola aladı. Birlik sandag`ı, ekinshi bettegi geypara buyrıq meyil feyilleri ko`pshilik so`zler menen tu`rles bolıp keledi, sonlıqtan olardı omonimler dep qaramaymız dew qalay da u`stirtin bolıwı kerek.

Solay etip, ko`p ma`nililik tiykarında payda bolg`an, biraq ma`nileri bo`leklengen so`zler de, ha`r tu`rli so`z shaqaplarına tiyisli at, o`t jala usag`an so`zler de omonimler sıpatında qaralg`an maqul.

Ko`p ma`nili so`zlerdi omonimlerden ajıratıwg`a biz kontekstte su`yenemiz, kontekst arqalı ma`nilik jaqınlıq penen ha`r qıylılıqtı anıqlaymız.

Usının` menen birge bul jerde bir formag`a iye bolg`an so`zlerdin` ko`p ma`nili ya omonim so`z ekenligin tekserip ko`riwdin` E.M.Galkina-Fedoruk ta`repinen usınılg`an jolın da aytıp o`tiwge tuwra keledi. Bul usıl eki tu`rli boladı. Birinshi usıl bul tu`rde aytılatug`ın so`zlerge sa`ykes sinonimlerdi tan`lawdan ibarat. Ma`selen, usı usıl arqalı mına to`mendegi kontekstlerde ushıraytug`ın ot ha`m jas degen so`zlerdi tekserip ko`reyik:

Ekinshi ha`m u`shinshi mısallardag`ı jas degen so`zdin` sinonimlik qatarına shınıqpag`an, qatpag`an degen so`zler kire aladı.

Ma`nilik jaqtan bir sinonimlik qatarg`a iye bolg`anlıqtan u`shinshi ha`m to`rtinshi mısallardag`ı jas so`zin ko`p ma`nilik xızmetti atqarıp tur dep juwmaq shıg`arsaq boladı.

Ekinshi usıl-sol so`zlerdin` morfologiyalıq jaqtan o`zgeriwindegi ayırmashılıqtı tabıw arqalı iske asadı. Ma`selen, jaz so`zi jıldın` bir ma`wsimi ma`nisinde jazdan, jazdın` jazg`a t.b. bolıp morfologiyalıq o`zgeriske tu`siwi mu`mkin. Al jaz ha`reket ma`nisinde jazdım, jazıp, jazıw usag`an formalarda qollanıla beredi. Demek, bul so`zler morfologiyalıq jaqtan ha`r tu`rli bolıp o`zgeriske tu`siw qa`siyetine iye eken. Olay bolsa bul so`zler omonim so`zleri bolıp tabıladı.

So`zlerdin` morfologiyalıq jaqtan o`zgeriwindegi ayırmashılıqtı tabıw arqalı anıqlaw usılı forması, aytılıwı boyınsha birdey, al ma`nisi boyınsha ha`r tu`rli so`zler kontekstte ha`r qıylı so`z shaqabınan bolıp kelgende g`ana paydalı usıl bola aladı.

Bul usıllar ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi omonimlerdi ko`p ma`nili so`zlerden ajıratıwda da belgili a`hmiyetke iye. Solay da barlıq jag`dayda da olar arasındag`ı semantikalıq ma`ni ayırmashılıg`ın anıqlaw arqalı omonimlerdi kontekstte tanıw bul polisemiya menen omonimiyanı bir-birine ajıratıwdın` tiykarı bolıp qala beredi.

Omonimler geypara ko`p ma`nili so`zlerdin` leksikalıq ma`nilerinin` uzaqlasıwı arqalı jasaladı. Ma`selen, tilimizde bir na`rsenin` tu`rin bildiretug`ın ko`k degen so`z bar. Bul so`z erterekte de bir na`rsenin` tu`rin ko`rsetetug`ın ma`nini bildirip kelgen. Ol bizin` tilimizde aspan degen ma`nide de, jan`a ko`gerip shıg`ıp kiyatırg`an o`simlik ma`nisin de, pispegen degen ma`nide de qollanılıp ju`r. Bul so`zdin` da`slep ko`p ma`nilik so`z bolıwı itimal. Bulay dewge aspannın` da, jan`a shıg`ıp kiyatırg`an o`simliktin` de, pispegen na`rsenin` de (qawın, g`arbız, miywe, egin, t.b.) tu`rinin` ko`k bolıwı mu`mkinshilik beredi. Demek, usı so`zlerdin` shıg`ısında olar arasında qanday ma`nili bolg`an so`zdin` jeke ma`nileri uzaqlasıp omonimlerdi payda etken degen juwmaq shıg`arıwg`a boladı. Sonday-aq usı ku`nde ha`r tu`rli ma`nilerde qollanılıp ju`rgen ku`n, ay degen so`zler de ko`p ma`nili so`zlerden payda bolg`an, etimologiyalıq jaqtan ortaq ha`zirgi omonimlerden esaplanadı.

Qaraqalpaq tilinin` so`zlik quramında ha`rekettin` ha`m sol ha`reketti iske asırıwshı zattın` ataması ma`nisin an`latatug`ın so`zler de bar. Bunday so`zlerdin` da`slep ha`rekettin` ataması bolg`anlıg`ı, al kem-kem belgili bir tariyxıy rawajlanıw da`wirlerinde sol ha`reketti orınlawg`a sebepshi bolatug`ın quraldı atawg`a da ko`shkenligi seziledi. Usının` na`tiyjesinde ma`nilik jaqtan ha`r tu`rli omonimler jasalg`an: Mısalı:

1. Qulaqtı buraw-oyın emes.

2. Oqıwshı buraw menen qalay islewdi u`yrendi.

Bunda birinshi mısaldag`ı buraw degen so`z ha`rekettin` ataması, al ekinshi mısaldag`ı buraw quraldın` atın bildirip, o`z-ara omonimlerdi payda etip tur.

Ko`pshilik so`zler ha`rekettin` ataması ha`m sol ha`rekettin` na`tiyjesinde payda bolatug`ın zattı da an`latıp kiyatır. Ma`selen, quymaq, oymaq usag`an so`zler usınday xarakterge iye. Olar, a`lbette, da`slep ha`rekettin` ataması ma`nisinde g`ana qollanılıp, keyin sol ha`rekettin` na`tiyjesin an`latıwg`a da ko`ship ketken. Sonın` na`tiyjesinde ma`nileri alıslap, omonimler payda bolg`an.

Omonimler ha`r tu`rli fonetikalıq qurılısqa iye bolg`an so`zlerdin` da`wirler dawamında o`zgerip, birdey fonetikalıq qurılısqa ko`shiwinen de payda boladı. Ma`selen, bas so`zinin` adamnın` bası degen ma`nisindegi tu`ri eski tu`rkiy jazıw nusqalarında bash, al bas, basıw ma`nisinde, usı tu`rinde ushırasadı. Tarixıy da`wirler dawamında forması boyınsha da, ma`nisi boyınsha da bir-birinen ayırılatug`ın usı so`zler bas degen bir formag`a iye bolıwı na`tiyjesinde bizin` tilimizde omonimlik qatardı payda etip otır. Bul so`z atlıq ma`nisinde de, feyil ma`nisinde de tek g`ana bas tu`rinde qollanıladı. Demek, bas so`zi fonetikalıq o`zgerisler na`tiyjesinde payda bolg`an omonimlerden ibarat.

Sonday-aq biz so`zi tigiw quralının` atın ko`rsetetug`ın atlıq ma`nisinde de qollanıladı, al tilimizde biz degen almasıq so`z de bar. Etomologiyalıq izertlewler tigiw quralının` ataması ma`nisinde qollanılatug`ın biz so`zinin` erterekte bigiz bolg`anlıg`ın anıqlaydı ha`m usıg`an baylanıslı bul so`z lerdi, so`zlerdin` tariyxıy da`wirler dawamında fonetikalıqjaqtan o`zgerislerge ushırawı arqalı ayırılıwı boyınsha sa`ykes kelip, omonimlerdi do`retiw dep belgileydi.

Olay bolatug`ın bolsa tigiw quralının` ataması ma`nisinde qollanılatug`ın biz so`zi menen almasıq ma`nisinde qollanılıp kiyatırg`an qaraqalpaq tilindegi biz so`zi fonetikalıq o`zgerisler na`tiyjesinde payda bolg`an omonimlerden ibarat.

Qaraqalpaq tilinde ko`pshilik omonimler semantikalıq jaqtan hesh qanday baylanısı bolmag`an so`zlerdin` tariyxıy rawajlanıwdın` barısında tek forması boyınsha usas kelip qalıwı na`tiyjesinde do`regen.

Mısalı: 1. Bir topar jas jigit ko`ylekshen`, ju`zi qıp-qızıl bolıp, su`ymen menen pech`tin` ornınday jerdi oyıp atır (S.Babaevskiy, «`Altın juldızlı jigit»`).

2. Bizin` brigada usı bıyıl ma`mleketlik paxta tapsırıw planın ju`z protsent etip orınladı («`Sovet Qaraqalpaqstanı»` gazetasınan).

3. Jamanlarg`a sırın`dı aytpa,

Kelgen jerde so`zden qaytpa,

Dostın`dı jaman mun`aytpa,

Dushpanın`dı mata, balam.

(Berdaq, «Balam»`).

4. Jan`ag`ı adamnın` to`rdegi anna jer, mına jerinin` sırı keteyin degen u`lken arshag`a ko`zi tu`sti (Qaraqalpaq xalıq erteklerinin`).

5. Atın`dı atasa, sıbag`an`dı iytke sal

6. Atına mingen Arıslan,

Bul ketisten ketedi

(naqıl)

(«Qırıq qızdan»).

Bul mısallarda forması jag`ınan birdey, biraq ma`nisi ha`r tu`rli ju`z, sır, at degen so`zler ushırasadı. Birinshi mısaldag`ı ju`z degen so`z ren`ki, beti, tu`ri ma`nisinde, al ekinshi mısaldag`ı ju`z so`zi bolsa-sanlıq. :shinshi mısaldag`ı sır so`zi pikir, jasırın pikir ma`nisinde, al to`rtinshi mısaldag`ı sır so`zi bolsa boyaw ma`nisinde qollanılg`an. Sonday-aq besinshi mısaldag`ı at so`zi adamg`a baylanıslı atama bolsa, altınshı mısaldag`ı at so`zi haywanlardın` bir tu`rin an`latadı. A`lbette, bular arasında hesh qanday semantikalıq jaqınlıq joq, al qaraqalpaq tili leksikasının` tariyxıy rawajlanıwı da`wirinde olar fonetikalıq jaqtan tek bir-birine usas kelip g`ana, omonimlik qatarlardı payda etken.

Ha`zirgi zaman qaraqalpaq tilinde ko`pshilik omonimler so`zlerdin` morfologiyalıq jaqtan o`zgeriwi na`tiyjesinde do`reydi. Bunda so`z tu`birlerine belgili bir qosımtalardın` jalg`anıwı arqalı forması jag`ınan birdey, biraq ma`nisi jag`ınan bir-birine usamaytug`ın so`zler qatarı payda boladı.

Mısalı:

1. Mına so`zdi yadtan shıg`arma haslan,

Jaslıq sag`an beriledi bir reet.