Jobasi: I. Kirisiw

Sinonimler

Ma`nileri bir-birine ku`ta` jaqın bolg`an so`zler o`z-ara sinonim dep ataladı. Mısallar: Oktyabr` ayının` son`g`ı ku`nleri (N.Da`wqaraev). Poezd aqırg`ı ret baqırıp, sonnan keyin tınısıp tarılttı da, birinshi liniyag`a kelip toqtadı (O`.Aytjanov).

Bul ga`plerdegi «son`g`ı», «aqırg`ı» so`zleri o`zlerinin` leksikalıq ma`nisleri jag`ınan bir-birine ju`da` jaqın ha`m olardı birewinin` ornına ekinshisin qoyıwg`a da boladı.

Biraq sinonim degende biz so`zlerdin` tek o`z-ara bir birin awmastıra alıw uqıplılıg`ın emes, al olardın` ma`nilik jaqınlıg`ın g`ana tu`siniwimiz kerek. O`ytkeni so`zler jeke turıp sinonimlik qa`siyetke iye bolg`an menen olardı ayırım kontekstlerde orın almastırıwg`a bolmaydı. Mısalı: «oy», «pikir» so`zleri o`z-ara sinonimler, biraq «`Sadulla teren` oy da`r`yasına shu`mdi»` (N.Da`wqaraev) degen ga`pte «`oy»` so`zinin` ornına «`pikir»` so`zin qoyıwg`a bolmaydı, sebebi «pikir da`r`yası» dep aytılmaydı. Sonday-aq, sinonim so`zlerdin` biri birinen ayırmashılıqların (bul ayırmashılıqlar so`zlerdin` sinonim bolıwına kesent keltirmeydi) to`mendegi ga`plerden bayqawg`a boladı.

Ju`k arqalawdın` ta`silin jan`a-jan`a bilip kiyatır (N.Da`wqaraev). Biraq o`limnen qutılıwdın` an`sat jolı tabılmaydı (M.Da`ribaev). Qalay aparıp beriwdin` esabın tabıw qıyın boldı (N.Da`wqaraev). Patsha aqılgo`ylerin shaqırıp alıp, Jiyrensheni o`ltiriwdin` ha`melin soraydı (Qaraqalpaq xalıq ertekleri). Bul o`tken jılı bizdi shatastırg`an a`dis (O`.Ayjanov). O`z adamının` minezin bilgen Aydargu`l ebin tawıp Temirbekti seskendiretug`ın edi (J.Aymurzaev).

Bul ga`plerdegi sinonimler ma`ni jag`ınan biri-birine qansha jaqın bolg`an menen, o`z-ara ten` emes birin-biri awmastıra almaydı, sebebi olardın` ha`r qaysısı bir mazmundı ha`r tu`rli belgileri menen sıpatlap tur. Bul belgiler stil`lik, emotsiyalıq ha`m qollanılıwdag`ı o`zgesheliklerden ibarat.

Tilde absolyut sinonimler joq, al ayırım so`zler biri-birin tolıq almastıra alg`an menen de, olar arasında ma`ni jag`ınan az da bolsa parıq boladı. Mısalı:

Jigitler, aytayın, tın`lan` zarımdı,

Men bayan eteyin arzı-halımdı

(Berdaq).

Bul ga`plerdegi «`aytayın»` so`zi so`ylew tiline, al «`bayan eteyin»` a`debiy tilge ta`n ha`m «`sıpatlap aytayın»` degen qosımsha ma`nige iye.

Solay etip, sırtqı formaları (so`zlerdin` tu`birleri) ha`r tu`rli bolsa da, ma`nileri ju`da` jaqın (ha`tteki ayırım kontekstte birin-biri almastıra alatug`ın) ha`m bir mazmundı tu`rli belgileri menen sıpatlap, og`an qosımsha ma`ni beretug`ın so`zlerdi sinonimler deymiz.

Sinonimler bir aytılg`an so`zdi qayta-qayta ta`kirarlamay, oy-pikirin tolıqtırıp ha`m ko`rkem etip aytıw ushın xızmet etedi. Mısalı: Ma`rdikarg`a ketkenlerdin` ko`bi o`ldi, o`shti, joq boldı (M.Da`ribaev).

Ayırım waqıtta eki sinonim so`z bir ga`pte qatar keliwi mu`mkin. Bul jag`dayda sinonimlerdin` ma`nisleri birge qosılıp, tolıqtırılg`an ha`m jetilisken bir pikirdi bildiredi. Bunday pleonazm durıs qollanılsa, aytılajaq pikir ko`rkem, tolıq ha`m o`tkir bolıp shıg`adı. Mısalı:

Er jigitke namıs penen ar kerek

(Berdaq).