Jobası: Kirisiw I bap

Jumıstıń qurılısı: Biziń jumısımız «Kirisiw», eki bap, «Juwmaq» hám «Paydalanılǵan ádebiyatlar» diziminen ibarat. I bap «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń versiyaları hám úyreniliw tarıyxı dep atalıp, ol óz náwbetinde «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń versiyaları hám variantları, «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń úyreniliw tarıyxı dep atalǵan eki bólimnen turadı.
II bap «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń ideya-tematikalıq, janrlıq ózgesheligi dep atalıp, ol «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń ideya-tematikası, «Yusıp-Ziliyxa» dástanınıń janrlıq ózgesheligi, «Yusıp-Ziliyxa» dástanındaǵı obrazlar sisteması degen úsh bólimnen turadı.

I bap. «Yusıp-Ziliyxa»dástanınıń versiyaları hám úyreniliw tarıyxı


I.1. «Yusıp-Ziliyxa»dástanınıń versiyaları hám variantları

«Yusıp-Ziliyxa» qıssası shıǵıs hám batıstı birdey qızıqtırıp kelgen eski temalardan sanaladı. Qıssanıń muqaddes kitaplarda ushırasıwı hám bul temanıń maǵrip-mashrıqta dóretiwshiler itibarın qaratıwǵa sebep bolǵanın kórsetedi.

Shıǵısta Ferdawsiy, Ibn Sina, Qul Ali, Rabǵuziy, Jámiy, Dúrbek, Andalib kibi jetik shayır-jazıwshılar Quran syujeti tiykarında usı temaǵa qol urǵan. Sonday-aq, ózbek klassik ádebiyatında, tiykarınan, lirikalıq hám epikalıq dástanlar ishindegi ayırım gúrrińlerde «Yusıp-Ziliyxa» obrazları málim motivler sıpatında (gózzallıq, ıshqı-muhabbat, tárbiyalıq) ol yáki bul kóriniste jazıwshınıń kórkem sheberligi hám estetikalıq kózqarasların ańlatıwǵa xizmet etip kelgen.⁴
Bunnan kórinip turǵanınday bul dástannıń versiya hám variantları kóplep ushırasadı. Biz dáslep versiya hám variant terminlerine túsinik berip ótiwdi maqul kórdik.
Variant - usqa. Francuz tilindegi “variante” sózinen kelip shıqqan. Bizińshe ózgeretuǵın degen mánisti ańlatadı. Latınsha – almasıwshı degen mánisti de bildiredi. Belgili bir kórkem shıǵarmanıń hár qıylı ózgesheliklerge iye birneshe nusqaları bolıwı múmkin. Olardı bir shıǵarmanıń variantları dep ataydı. Variantlar túrli jaǵdaylarǵa baylanıslı payda boladı. Avtor óz shıǵarmasın jetilistiriw maqsetinde dáslepki varianttı ózgertiwi, qosımshalar kirgiziwi yamasa bóleklerin alıp taslawı múmkin. Variantlar belgili bir millettiń, xalıqtıń ishinde tarqalǵan boladı hám ol folklorda keń ushırasadı. Bir shıǵarmanı hár túrli atqarıwshınıń onı atqarıwda qosqan ózgerislerine baylanıslı qollanıladı. Dástanlardıń hár bir jıraw atqarǵan variantı basqa jıraw variantına uqsamaytuǵın, qaytalanbaytuǵın ózgeshelikke iye boladı. Mısalı, “Alpamıs” dástanınıń Esemurat jıraw, Ógiz jıraw, Qıyas jıraw variantları belgili.⁵
Versiya - bir shıǵarmanıń tuwılıw negizi bir, biraq, syujetinde, mazmunında úlken ózgesheligi bar bir túri. Kóbinese bul sóz folklorlıq shıǵarmalarǵa tiyisli. Bir shıǵarmanıń birneshe xalıqta jırlanıwına baylanıslı qollanıladı. Mısalı, “Edige” dástanınıń qaraqalpaq, qazaq, noǵay, bashqurt xalıqlarında ushırasatuǵın versiyaları bar. Hár versiyası óz aldına sol xalıqtıń milliy dástanı esaplanadı. Versiyanıń ekinshi mánisi folklorlıq shıǵarmalardıń ózgeshelikke iye bolǵan jazba hám awızeki túrine baylanıslı da qollanıladı.⁶
Batısta oyanıw dáwiri bosaǵasında Dante “Ilahiy komediya”da Ziliyxaǵa tárbiyalıq jaqtan itibar bergen hám onı dozaqqa jibergen. Bul bolsa batıs hám shıǵısta Ziliyxa obrazına birdey qaralmaǵanlıǵın kórsetedi. Keyin ala kórkem dóretpeler syujetlerde birqansha ózgerisler payda bolıp, Tomas Mann kibi jazıwshılar («Yusıp hám onıń aǵa-inileri» romanında ) Yusıp qıssasına óz múnásibetlerin bildiriw jolınan bardı. Batısta bul tema tek ádebiyatqa ǵana tiyisli bolıp qalmastan kórkem óner xizmetlerleri auditoriyasın da óz ishine qamtıy aldı. Tiykarınan, muzika hám súwretshilik tarawlarında bir qatar dóretpeler jaratıldı.⁷
XX ásirden baslap ádebiyatta individuallıq kúsheyip barǵan sayın bul obrazlar jazıwshınıń kórkem maqsetin ańlatıw ushın bir quralǵa aylandı. Dóretiwshiler «Yusıp-Ziliyxa» qıssalarına óz dáwirleri mashqalalarınan kelip shıǵıp jámiyetlik, ıshqı-muhabbat, filosofiyalıq sıyaqlı mánilerdi júkledi. Sonday-aq, XX ásir túrk ádebiyatı wákili, modernist shayır Nazım Hikmet bas qaharman bolǵan Yusıptıń zindan motivin rawajlandırmaqshı hám oǵan jańa jámiyetlik mazmun júklemekshi boldı. Bunnan kórinip turǵanınday, jáhán ádebiyatı tájiriybesinde Yusıp qıssalarına jańasha kózqaraslar ótken ásirden-aq baslanǵan eken.⁸
«Yusıp-Ziliyxa» obrazları Táwret, Injil, Quranı Kárim, Ábilqasım Ferdawsiydiń «Yusıp-Ziliyxa» dástanı, Abu Ali ibn Sinanıń “Yusıp qıssası”, Qul Alidiń “Qıssai Yusuf”, Shayyod Hamzanıń «Yusıp-Ziliyxa», Rabǵuziydiń “Qissai Yusuf Siddiq alayhis-salom”. Durbek hám Jámiydiń «Yusıp-Ziliyxa» dástanlarında berilgen. ⁹
Olardı iláhiy-ádebiy dereklerdiń jaqınlıǵına qaray eki toparǵa ajıratıw múmkin:

1. 
   Qurannıń Yusıp súresi tásirinde, onıń mazmunınan onsha uzaqlaspaǵan halda jaratılǵan kórkem shıǵarmalar. Bul toparǵa Abilqasım Ferdawsiy, Abu Ali inb Sina, Qul Ali, Shayyod Hamza, Durbek hám Nasratdin Rabǵuziy shıǵarmaların kirgiziw múmkin. Sonı aytıp ótiw kerek, bul pocess diniy qıssanıń kórkem isleniw tarıyxınıń birinshi basqıshı esaplanıp, VII-XIII ásirlerdi óz ishine aladı. Rabǵuziy menen Durbek dóretiwshilik izlenisler menen shıǵarmasın ele de bayıtqan.
   
2. 
   Qurannıń Yusıp súresi mazmunınan birqansha uzaqlasqan hám shıǵıs xalıqları kórkem ádebiyatında qáliplesken, ádebiy dástúrler tásirinde qayta islew tiykarında jaratılǵan shıǵarmalar. Bul jóneliste shıǵarma dóretiw XIV ásirdiń ekinshi yarımınan tap házirge shekem dawam etken. Bunday shıǵarmalar «Yusıp-Ziliyxa» syujetindegi kórkem toqımalar toparın quraydı.¹⁰
   

«Yusıp-Ziliyxa» haqqındaǵı ráwiyatlar tiykarında Ferdawsiy (X-XI), Baxtiyariy (X), Shayyod Hamza (XIII), Ali (XIII), Suli Faqix (XIII), Shahabiddin Ashıq (XIV), Dariy (XIV), Durbek (XV), Abdiraxman Jámiy (XV) H.H. Chelebiy (XV), Nazım Xirawiy (XVII), Hazıq (XIX) hám jáne basqa kóp ǵana parsı-tájik , ózbek, túrk, azerbayjan shayırları dástanlar dóretken. Dástanlarda hár bir shayır óz dáwiriniń áhmiyetli waqıyaların, tárbiyalıq hám filosofiyalıq kózqarasların kórsetiwge umtılǵan. Mısalı, Durbektiń “Yusıp-Ziliyxa” dástanında qalanıń qamal etiliwi kartinasınıń beriliwi, sonday-aq dástanlarda Yusıp obrazınıń beriliw ózgesheligi de hár túrli. Yusıp haqqında dáslepki dástanlarda Yusıp hám Ziliyxa iláhiy obraz orayında súwretlense (mısalı: Yusıp-Ziliyxanıń qaytadan jasarıwı) keyin ala Yusıp hám Ziliyxa muhabbatı dúnyalıq dástanlar menen salıstırılǵan. Durbek hám Abdiraxman Jámiy dástanlarında Ziliyxanı gózzal qız sıpatında súwretlegen.
“Yusıp-Ziliyxa” qıssası tek ǵana ótken waqıyalar emes, bálkim, búgingi kún dóretiwshilerin informaciya ásirinde de bul temaǵa qaytadan múrajat etiwge iytermelemekte. Zamanagóy ózbek ádebiyatınıń ataqlı wákili Ulıǵbek Hamdamnıń “Yaxshiyam sen borsan!” (Ele de sen barsań!) gúrrińi “Yusıp-Ziliyxa” teması házir de óz áhmiyetin joǵaltpaǵanlıǵın, bul syujet gónermegenligin kórsetedi.¹¹
Ózbek ádebiyatı tarıyxında gózzal Yusıp teması birinshi márte Ali atlı shayırdı qızıqtırǵan. Ali tárepinen Qurandaǵı tiykarǵı waqıyalar alǵa súriledi. E. E. Bertelstiń kórsetiwinshe, Ali Xorezmli bolǵan. Ol parsı avtorlarına eliklemesten shıǵarma jazıwǵa bel baylaǵan. onıń shıǵarması xalıq awızeki dóretpelerine tán bolǵan tórtlik formasında jazılǵan. Bul forma túrkiy xalıqlar awızeki dóretiwshiligine júdá jaqın. Alidiń qıssası mazmun tárepinen de parsı poeziyası menen baylanıspaǵan. Ol Quran variantına ámel qılǵanlıǵı kórinedi. Ali Quranda berilgen ápsanawiy qıssanı túrkiy xalıqlar ortasında keń tarqatıwdı óz aldına maqset etip qoyǵan. Bul shıǵarmanıń dúnyada júdá keń tarqalıwı hám dańq taratıwına tiykarǵı sebep – onıń mazmunındaǵı muhabbat teması. Shıǵarma “Yusıp-Ziliyxa”, “Qıssai Yusıp alayhis-salom” yáki “Qıssai Yusıp payǵambar” dep túrlishe atalıwına hám túrli dáwirlerde, túrli dóretiwshiler tárepinen jazılıwına qaramay, ondaǵı ıshqı-muhabbat teması eń gózzal muhabbat úlgisi bolıp qala beredi. Sonıń menen birge, “Yusıp-Ziliyxa” dástanları ózine tán sap insaniy muhabbattı jırlawshı dúnyalıq ádebiyat úlgisi bolıp esaplanadı.¹²
Yusıp-Ziliyxa atamaları barlıq xalıqlarda, barlıq versiya hám variantlarda birdey aytıla bermegen. Bir jerde Yusıp dep aytılsa, ayırım jerlerde Yusıp yáki Yusuf formasında ushırasadı. Tap soǵan uqsas, Ziliyxa ataması da gey bir jerlerde Ziliyxa dep berilse, ayırım jerlerde Zuleyha, Zulayha, Zliyxa formasında ushırasıp otıradı. Biz Qaraqalpaq folklorında berilgen formasın alǵandı maqul kórdik.
Bul syujet tiykarında shıǵarmalar jaratıw XX ásirde de dawam etti. Tiykarınan, Hamza Hákmzada Niyaziy “Qiroat” kitabında bul qıssanı ápiwayı til menen qısqasha gúrriń etken. Nazım Hikmet “Gózzal Yusıp” pyesası, Ramz Babajan “Yusıp-Ziliyxa” muzikalı dramasın dóretti.¹³
Ulıwma aytqanda, “Yusıp-Ziliyxa” dástanı neshe ásirlerden beri biziń dáwirimizge hár túrli variantlarda, qanshadan-qansha xalıqlar arasında mazmunı uqsas bolǵan hám uqsas bolmaǵan versiyalar arqalı dáwirler eleginen ótip kelgeniniń ózi de bul dástannıń oǵada bahalı ekenliginen derek beredi. Usı dástan tiykarında bunnan bılay da shıǵarmalar dóretiliwin dawam eteri sózsiz.