Jobası: Kirisiw I bap

II.2. “Yusıp-Ziliyxa” dástanınıń janrlıq ózgesheligi
Xalıq dóretiwshiliginiń kólemli hám qızıqlı janrlarınıń biri – dástanlar bolıp tabıladı. Dástanlar tematikalıq baǵdarlama, syujetlik hám ideyalıq mazmunına qaray: qaharmanlıq (batırlıq) dástanlar hám ashıqlıq (liro - epikalıq) dástanlar bolıp ajıratıladı.
Q. Járimbetov hám Q. Orazımbetovlardıń avtorlıǵındaǵı “Qaraqalpaq ádebiyatı” miynetinde liro-epikalıq dástanlarǵa tómendegishe túsinik berilgen : «Liro-epikalıq dástanlar qaraqalpaq xalıq dóretiwshiliginde batırlıqtı jırlaytuǵın epikalıq dástanlar menen birge dórelip, birge ómir súrip kiyatır. Olarda qaharmanlıq dástanlardaǵıday batırlıq isler, gúres tutıw, sawash kórinisleri súwretlenbeydi, al bir-birin essiz súygen jaslardıń shiyelenisken táǵdirleri, ayralıq azapları, saǵınısh sezimleri beriledi. Sonıń ushın bunday dástanlar qaraqalpaq folklorında ashıqlıq dástanlar dep júritiledi, al xalıq aralıq ádebiy terminologiyada romantikalıq poemalar dep ataydı».¹⁹ Olardıń syujetleri shiyelenisken, qıyırman-shıyırman epikalıq waqıyalarǵa tolı bolıp keledi. Sonıń menen birge ashıqlıq dástanlarda biri-birin súygen jaslardıń, júrek sezimleri, ayralıq, saǵınısh zardabınan payda bolǵan ruwxıy xalatları kewil dártleri tereń lirizm menen beriledi. Demek, ashıqlıq dástanlarda waqıyalar epikalıq jol menen bayanlanadı hám qaraqalpaqlardıń júrek sezimleri, ruwxıy halatları tereń lirizim menen beriledi eken, usı berilgenine qaray ádebiyattanıw hám folklor iliminde ashıqlıq (romantikalıq) dástanlardı liro-epikalıq dástanlar yamasa liro-epikalıq poemalar dep ataydı. Ashıqlıq dástanlardı baqsılar atqarǵan yamasa jeńil namalarǵa salıp qıssaxanlar oqıytuǵın bolǵan. Qaraqalpaq xalqı arasında keń tarqalǵan ashıqlıq dástanlarınan «Ǵárip ashıq», «Sayatxan-Hámra», «Ashıq Nájep», «Yusıp-Ziliyxa»lardı atap ótiwge boladı.²⁰
Oyanıw dáwirinde feodalizm shınjırı keń qulash jayıp adam táǵdiri ermekke aylanǵan waqıtta, ashıqlardıń ahu-zarın jırlaw, oǵan rehimi keliw, ishten ashınıw, kewlin bildiriw, hátteki gúreske shaqırıw xalıq poziciyasında keńnen orın aldı. Usı dáwirlerde xalıq arasındaǵı kóp sanlı ertekler tiykarında «Yusıp-Ziliyha», «Láyli- Májnún», «Farxad-Shiyrin» keyinirek «Tayır-Zuxra» dástanları payda boldı. Mine, usı ashıq-mashıqlardıń qásiyetli qıssasın súwretleytuǵın dástanlardıń keń en jayıwı «Hurlixa-Hámra», «Ǵárip ashıq», «Ashıq Nájep» hám t.b. dástanlardıń dáslepki formalarınıń payda bolıwına jaǵday tayarlaǵan bolıwı tájip emes. Usı dástanlardıń payda bolıwına baylanıslı bunday syujetke qurılǵan qaharmanlardıń atları, geografiyalıq atamaların ózgertiw jolı menen tuwısqan qazaq, tatar, noǵay xalıqlarınıń «Qız Jipek», « Bayan Sulıw» qusaǵan dástanları payda boldı .²¹ Biraq bul jerde olardı bir-biriniń kóshirmesi degen oy bolıwı múmkin emes. Tek te olardıń uzaq jıllar dawamında óz-ara qarım – qatnasıqlardan keyin bir-birinen syujetlik tásirlengenligi, bayıp atırǵanlıǵı ǵana názerde tutıladı. Sonıń menen bir qatar geypara ilimpaz ádebiyatshılar bul dástanlardı shayırlar tárepinen dórelgen dep te jazadı. Máselen: «Záwre-Tayır» dástanınıń avtorı XVII ásirde jasaǵan. Balxlı shayır Said Muxammed Saadiy²² hám XVIII ásirde jasaǵan túrkmen shayırı Mollanapes²³, «Láyli-Májnún», «Yusıp - Ziliyxa», «Zeynep - Erep» dástanların Andalibtiń (Nurmuhammed Ǵáriptiń) (XVIII ásir) , «Sayatxan-Hámra» hám «Nájep wálen» dástanların túrkmen shayırı Shabendiniń, «Ǵárip ashıq» dástanın G. Araslınıń pikirinshe Tabrizli isenimli shayırdıń jazǵanlıǵın xabarlaydı. Biraq ta, bul dástanlardıń dáslepki xalıqlıq variantınıń ertede dórelgenligin olar da biykarlaydı. Bul shayırlardıń individual shıǵarmaları, sol ertede dóregen xalıqlıq variantı tiykarında dórelgenligin xabarlaydı. Feodalizm zamanında Shıǵıs xalıqlarında dástan jazıw dástúrge aylanǵan waqıtlarda qaysı shayırdı bolmasın bul gúzarǵa bir ákelip soqtırmay qoymadı. Biraq, onıń qaysı waqıtta individual variantlarınıń dóreliwine qaray waqıyanıń bolǵan dáwirin belgilemey, dáslepki xalıqlıq variantlarınıń payda bolıw zamanların eske alıw kerek. Óytkeni, hár bir baqsı, qıssaxan, qosıqshılar variantın ózgeshe etip ózinshe qáliplestirgendey, shayırlar onnan ózinshe ilhamlanıp keldi. Ataqlı qaraqalpaq baqsıları Ǵáripniyaz, Esibay, Atash, Nurjan hám Aqımbet, Muцsa, Súyew, Arzı, Juman, Sherniyaz, Ámet, Japaq, Esjan, Qarajan, Tilewmurat h.t.basqalardıń qosqan úlesi óz aldına bir tóbe. Óytkeni belgili bir dástan xalıq dóretpesi yaki individual dóretpe bolıp atqarıwshınıń múlkine aylanadı, yaǵnıy dástannıń avtorların dramaturg desek, atqarıwshı rejissiyorlıq wazıypasın da atqarıp, óziniń atqarıw monerasına, talant dárejesine qaray ózgerisler kirgizip otıradı. Ásirese, bul tıńlawshı auditoriyasınıń xarakterine de baylanıslı. Joqarıda keltirilgen bir qıylı mazmundaǵı dástanlar hár qıylı xalıqta aytılsa da, sol eldiń milliy ózgesheligine qaray olardıń turmıs sharayatına baylanıslı ózinshe kórkemlew quralları menen súwretlep beriledi. Ol shıǵarmalardan sol xalıqtıń úrp-ádetin, turmıs tirishiligin, dúnyaǵa kóz-qarasın kóriwge boladı. Tap usı máseleden dástan menen usı xalıqtıń tariyxınıń arasındaǵı jaqınlıq anıqlanadı. Bulardıń barlıǵı ilimge, izertlewge obyekt bolıp, ilimiy material bolıp xizmet etedi. Al, keleshekte bunıń ilimiy ashılıwlar bolatuǵınlıǵına daw joq. Sóz etilip otırǵan dástanlardıń shıǵısı qanday da bir tariyxıy dáwirge barıp tirelgen waqıtta da dástan sol dáwirdiń jemisi bolıp qalmastan usınday ele onnan keyingi dáwirdiń de jemisi bolıp esaplanadı. Óytkeni, tariyxıy kórinistiń ózgeriwi menen adamlardıń da sana-sezimi de ósip, ózgerip otıradı. Turmısqa, dúnyaǵa bolǵan kóz-qarasta ózgeriske duwshar boladı. Sonlıqtan, atqarıwshılar qanday da bir jámiyetlik dúzimdi súwretlese de, ózleriniń, xalıqtıń turmısı, sezimi ideyalıq kórkemligi jaǵınan belgili dárejede ózgeriske duwshar bolıp turadı. Bunday ózgerisler joqarıda aytılǵanday tek te baqsılardıń suwırıp salmay shayırlıq talantına, turmısqa bolǵan kóz-qarasına baylanıslı bolıp qalmastan, jalpı xalıqqa jámiyetlik turmıstıń ózgeriwine tariyxıy sharayatqa baylanıslı da boladı. Hár bir adam tábiyat inam etken óziniń ishki psixologiyalıq keshirmesine baylanıslı hár qıylı talǵamda bolǵanınday, baqsılardıń biri dástan qaharmanlarınıń obrazın kúsheytip jırlawǵa qızıqsa, ekinshisi olardıń arasındaǵı muhabbattı ardaqlawǵa kóbirek orın beredi. Degen menen, bunnan atqarıwshılar xalıqlıq dástanlardı qálegeninshe ózgerte beredi, - degen juwmaq shıqpawı kerek. Óytkeni, ádebiy dóretiwshilik quramalı bir process bolıp, bul maydanǵa júreginiń otı bar, ishinde dárti qıynaǵan, poeziya ıshqına giripdar bolǵan adamlar ǵana óz jolı, ózine tán stili, usılı hám individual qásiyetleri menen kirip keledi. Ol óz talantı, qálewi hám uqıbınıń qúdiretine qarap dáwir talabında zamanlasları arasında belgili orındı iyeleydi. Biraq ta, dóretiwshilik processtegi barlıq waqıyalardı tekte eski dástúrlik yaki óz-ara tásir faktorları menen baqlaw, sol tásir nátiyjelerin belgili dóretpelerdiń xalıqqa sińisip, qáliplesip, kamalǵa keliwinde sheshiwshi rol atqaradı dep biykarlaw, tariyxıy shınlıqqa qayshı keler edi. Xalıqtıń milliy psixologiyalıq ózgeshelikleri menen úrp - ádet dástúrlik belgilerine kelsek, olardıń hár qaysısı óz aldına bir dástan. Sonlıqtan da, hár bir xalıqtıń atqarıwshısı dástanda tariyxıy waqıt talap etken qatar qaǵıydalarǵa baylanıslı, sol xalıqtıń júreginiń qálewi boyınsha ózgertip, qosıp-alıp, jaqınlastırıp otıradı. Tuwısqan xalıqlardıń awız ádebiyatındaǵı jaqsı tájiriybelerden paydalanıwdıń ózi de dáwir ádebiyatı yaki konkret bir dástanlardıń keń tarqalıw dáwirlerindegi belgili qatnas hám real tariyxıy talaplarǵa baylanıslı bolǵan hádiyse bolıp, bul usıl tariyxıy ortalıqtıń ishki rawajlanıw quwatı menen salıstırıladı. Tariyxıy jaǵdaydıń talap etiliwine baylanıslı liro-epikalıq dástanlarda geypara ilimpazlar dástan waqıyalarında gezlesetuǵın geografiyalıq atamalar menen tariyxta ázelden kiyatırǵan belgili orınlar qala hám awıl atlarına baylanıslı onıń shıqqan jerin basqa jurtlarǵa aparıp silteydi. Durıs, bul dástanlardaǵı qaharmanlardıń háreketleri, qatnasıqları, ómiri hám táǵdiri usı jer atamaları menen bastan-ayaq tıǵız baylanısta alıp barıladı.
“Yusıp-Ziliyxa” dástanındaǵı syujettiń tarıyxı arab hám evrey xalıqlarınıń áyyemgi awızeki dóretiwshiligine barıp taqaladı. Biraq, onı tek usı xalıqtıń áyyemgi awızeki dóretiwshiligin baylanıstırıp kórsetiw bir táreplemelik boladı. Sebebi, basqa xalıqlar dóretiwshiliginde de “Yusıp-Ziliyxa” haqqındaǵı ertek, dástan, ráwiyat, ápsanalar ushırasadı.
“Yusıp-Ziliyxa” dástanı mazmunı jaǵınan “Ǵárip ashıq” dástanına uqsaydı. Aǵaları Yusıptı óltirmekshi bolǵanında jansız nárselerge til pitip sóylewi (Yusıptıń aǵası Shamun qolına qanjar alıp Yusıptı óltirmekshi bolǵanında aspanda tosattan bir qus payda bolıp tilge kiriwi hám sonnan keyin aǵaları Yusıptı bul jerde óltiriwge batına almawı, jáne de bir dalańlıqqa barǵanda tóbeden “Eger Yusıptı meniń ústime shalsańızlar men sizlerdi jutaman”,-degen saza keliwi). Bunnan basqa da dástanda basqa xalıq dástanlarına uqsas motivler ushırasadı. Mısalı, tús kórip túsin jorıtıwı, ǵayıptan saza kelip babasınıń Yusıpqa járdem beriwi (“Edige” dástanına uqsas), Tús kórip túsinde ashıq bolǵan yarın izlewi (“Máspatsha” dástanına uqsas), Yusıptı óltiriwge batına almay bir qudıqqa taslap ketiwi, kiyimdi qanǵa bılǵap ákesine ólgen degen jalǵan xabar beriwi, ákeniń perzent daǵında kúyiwi, (“Sháryar” dástanına uqsas), Ziliyxanıń Yusıptı qul bazardan satıp alıwı (“Ǵárip ashıq” dástanına uqsas) sıyaqlı motivlerdi kóriwimizge boladı.
Ulıwma aytqanda, bul dástan xalıq múlki bolǵanlıǵı ushın xalıq awızeki dóretiwshiliginiń belgileri basım. Sonıń ushın da “Yusıp-Ziliyxa” dástanı janrlıq tárepinen júdá az izertlengen. Biz úyreniwshi sıpatında izertlewshi alımlarǵa bul dástandı da “Ǵárip ashıq”, “Sayatxan-Hámrá” sıyaqlı liro-epikalıq dástanlar qatarında ele de kóbirek tallaw jasap, shuqırıraq izertleniwin usınıs etip qalar edik.