Joba: Kirisiw I bap. Muǵdarlar ústinde arifmetikalıq ámeller

Tema:Matematika sabaǵinda bólshek temasin oqıtıwdıń tiyimli
jollari
Joba:
Kirisiw
I bap. Muǵdarlar ústinde arifmetikalıq ámeller
1. 1. Bólsheklerdi úyreniw metodikası
II bap. Úlesler túsinigi ,túrleri hám sanlardi bólekler járdeminde ańlatiw
2. 1. Birdey bólimli bólshekler ústinde ámeller
Juwmaqlaw
Paydalanǵan ádebiyatlar

Kirisiw
Házirgi zaman jasları pán tiykarları menen qurallandırıw, olardıń intellektual oylawın joqarı dárejede rawajlandırıwǵa erisiw ulıwma bilim beriw mektepleri aldında turǵan eń zárúrli wazıypalarınan biri bolıp tabıladı. Kadrlar tayarlaw milliy programmasın ámelge asırıwda bárinen burın baslanǵısh tálim jumısın tuwrı jolǵa qoyıw zárúrli áhmiyetke iye. I. A. Karimov" Oylaw " jurnalı bas redaktoriniń sorawlarına bergen juwaplarında belgilengenler etedi-"... Tálim-tárbiya sistemasın ózgertirpesten turıp sananı ózgertirip bolmaydı.

Sananı, oylawdı ózgertirmesten turıp bolsa, biz gózlegen joqarı maqset-azat hám abad jámiyeti júzege keliw etip bolmaydı. Kórip turǵanıńız siyaqlı, bulardıń barlıǵı bir-biri menen shınjır sıyaqlı baylanıslı másele bolıp tabıladı..."
1-4- klaslardaǵı tálimdiń túri baslanǵısh tálimdi óz ishine aladı, hám de oqıwshılardıń pán tiykarları boyınsha turaqlı bilim alıwların, olar bilim ózlestiriw zárúriyatın, tiykarǵı oqıw ilimiy hám uliwma -materiallıq bilimlerdi milliy hám ulıwma dúnyalıq qádiriyatlarǵa tiykarlanǵan ruwxıy etikalıq pazıyletlerdi, miynet kónlikpelerin dóretiwshilik pikirlew hám átirap ortalıqqa sanalı munasábette bolıw hám kásip tańlawdı qáliplestiriw bolıp tabıladı.

I bap.Muǵdarlar ústinde arifmetikalıq ámeller
Tálim-tárbiya jumıslarında matematikaǵa tiyisli bilim hám ilmiy tájriybelerden tiyisli dárejede paydalanıw ushın, ol bilim hám ilmiy tájriybelerdi qat'in bir tártipte ózlestiriw kerek. Izbe-izlik matematikalıq pánlerge tán qásiyet bolıp tabıladı, sebebi bunda hár bir bilim, hár bir ilmiy tájriybe ózinden aldın ótilgenlerge tayanadi hám ózi bolsa keyin keletuǵınlar ushın tiykar boladı.
Matematikadaǵı sistema, onı pán retinde xarakterleytuǵın ishki baylanısıw hám tártipti sáwlelendiredi. Matematikalıq bilim hám ilmiy tájriybelerdiń biri ekinshisine baylanıslı bolıwı, olardıń ishki tártibi hám logikalı bolıwı ekinshi tárepden de úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye esaplanadı.Oqıwshılar oqıwdıń ol yamasa bul dáwirinde júz bergen kemshilikler, yaǵnıy waqıtında jaqsi ózlestirmegen túsinikler keyingi jumıslarǵa tosqınlıq beriwine isenim payda etedi.Oqıwshılardı kaslar menen tanıstırıw programmaǵa qaray 2-klasstan baslanadı. Bunda oqıwshılar bólsheklerdiń payda bolıw, olardı taqoslash, sannıń úlesin tabıw hám berilgen úleske kóre sannıń ózin tabıw menen tanısadılar.
3-klassta biriniń úlesleri haqqındaǵı maǵlıwmatlar talay keńeytiriledi. Bunda
oqıwshılar 2-klassta qaralgan barlıq úleslerdi payda etiw usılın tákirarlaw menen bir qatarda birdiń neshe úlesten ibarat úleslerin payda bolıwı protsesi menen tanısadılar. Sol tiykarda oqıwshılarǵa bólshek pútkili bir neshe úlesinen ibarat, degen oyda sawlelendiriw payda boladı.
Temanıń aktuallıǵı : Bólshek túsinigin úyreniw sanlar arifmetikasi menen geometriya baslanǵısh elementleri (kesma úlesi) arasında baylaw da boladı. Bólshek túsinigi matematikada úlken rol oynawshi hám de bay ámeliy nátiyjeni ámelde qollanıwlarǵa iye bolǵan muǵdar túsinigi menen ajıralmas baylanıstırǵan. Usınıń sebepinen bul temanı úyreniwde oqıwshilarda bólshekler haqqında tuwrı qıyalların qáliplestiriwdi, sol túsinik menen baylanıslı máselelerdi sheshiw ilmiy tájriybeleriniń quram tabıwın támiyinlew zárúrli bolıp tabıladı. Muǵdarlardıń úlesleri menen tanıstırıw metodikası . Bólshek túsinigin qáliplestiriw hár túrlı predmetlerdi teń bólimlerge bolıwdan baslanadı, bunda bul predmetlerdi bir pútkil dep qaraladı.
Bólshek túsinigi zatlardı bolıwdan teń bóleklerge sındırıwdan, usaqlawdan, jewden kelip shıqqan bolıwı múmkin. Mektepge shekem jasindayaq bólshek túsiniginiń baslanǵısh túsinikleri berilgen. Mısalı, alma, ǵarbız, qıyar, nan hám basqalardı bir neshe bo'aklarga bolıp kórgen hám baslanǵısh túsiniklerdi alǵan. Sol maqsette balalardı úlesleri menen, olardıń jazıwı menen tanıstırıw, salıstırıwlawdı úyreniw, sannıń úlesleri hám úles boyınsha sandı tabıwǵa tiyisli máselelerdi sheshiw kózge tutıladı hám máseleler kórgezbeli etip ashıp beriledi.
3-klassta matematika oqıtıwdıń tiykarǵı maqseti birdiń
úleslerine tiyisli anıq qıyallardı payda etiwden ibarat.
Bólsheklerdi úyreniwde kórsetpelilik hám kórgezbe qurallar máselesi ásirese
tiykarǵi bolıp tabıladı. Bólsheklerdi úyreniwdiń bul basqıshında oqıtıw tolıq kórgezbeli bolıwı, ásirese zárúr. Bul kórgezbelerge mıywe, qawın, ǵarbız, lenta, qalıń qaǵazdan qırqıp alınǵan túrli shamadaǵı dóńgelekler, kvadratlar, túrli forma hám shamadaǵı tuwrı tórtmúyeshliklerdi alıw múmkin. Bul predmetlerdi mıń bóleklerge bolıwǵa tiyisli ámeliy shınıǵıwlardı kóbirek ótkeriw kerek.
Oqıwshılardı úlesler payda bolıwı menen tanıstırıwǵa tiyisli birinshi sabaqtı
tahminan bunday baslaw múmkin:
Oqıwshı : " Búgin biz jańa sanlar menen tanısamız. Meniń qolındaǵi ne? "
oqıtıwshı almanı kórsetedi. " Qarańlar men onı ne qilip atırman? "Ol almanı teń eki bólekke ajratadı. Hár bir bólekti ne dep ataw múmkin?
- Almanıń yarımı.Minani ne? pútin almanı kórsetedi. Bir pútkil alma neshe
yarım almaǵa teń? (eki.) Almanı teń bolmaǵan 2 bólekke bolıp, ol yarım alma
emesligin, sonday eken, bólshekti payda etpeslikti túsindiriw kerek. Tek teń bólekke bólgende ǵana bólshek san yamasa pútkildiń bolıwı payda boliwinb bekkem sińdiriw kerek.
Basqa predmetler menen jumıs etilgende de oqıwshılar sonday oy-pikir júrgizediler.
Mısalı, suwǵa toldırılǵan stakan alınadı hám suwdiń yarımı gúl túbekke qóyıladı sonday eken, stakanda yarım stakan suw qaladı. Keyinshelli kórsetpelilikti bunday tártipte qollaw zárúr: aldın sheńber, kvadrat, keyininen qaǵaz poloskalar, sızıqlar. Bunda peredmetlerdi teń bóleklerge bólıw menen bir waqıtta olardı teń bolmaǵan bóleklerge bólıw menen de jumıs quriw kerek. Mısalı, sheńberdiń bir modemin eki teń bólekke, ekinshisin ulıwma teń bolmaǵan eki bólekke bólıw kerek. Bunday tapsırmalardı orınlawda oqıwshılar sheńberdi eki bólekke bólıwdıń usıllarınan uqsaslıq hám pariqti anıqlay aladılar : ol jaǵdayda da bul halda da sheńber ekige bólinedi, biraq birinshi jaǵdayda eki teń bolmaǵan bólekke,ekinshi halda bolsa eki teń bolǵan bólekke bólinedi. Ekinshi halda sheńber eki bólekke bólinedi hám hár bir bólek sheńberdiń bólegin quraydı dep aytıladı.
Geometriyalıq figuralar menen islep atirǵanda oqıwshılar bul figuralardiń kóp qásiyetlerin qaytaradı hám taǵı kóp qásiyetleri menen tanısadı. Mısalı, kvadratlardı teń tórt bólekke bólıwde oqıwshılar bul tapsırmanı orınlawdıń eki usılı bar ekenligin ańsat payqaydilar. Olar kvadrat tárepleri hám múyeshleri óz-ara teńligine taǵı bir bar isenim payda etediler, kvadrat simmetriyası haqqında birinshi oyda sáwlelendiriwge iye boladılar. Bul shınıǵıwlardı orınlawda doskaǵa shıǵarılǵan bir yamasa eki oqıwshı ǵana qatnasıp basqa balalar passiv gúzetiwshi bolıp qalmawı maqsetinde klasstıń barlıq oqıwshıları aktiv qatnasıwları júdá zárúrli. Oqıwshılardıń pútkil oy-pikiri figuralardi teń bóleklerge bolıw processine qaratılǵan bolıwı ushın hár bir oqıwshıǵa qaǵazdan qirqilǵan dóńgelekler, tuwrı tórtmúyeshliklerdi tayarlab qoyıw kerek.

Teń figuralarni teń bóleklerge bolıwda hám bunday bóleklerdiń birewinen, ekinshisidan hám taǵı basqadan ibarat, figuralardi úyreniw bólsheklerdi sanlardı belgilew ushın zárúr bolǵan simvolikani kirgiziwge múmkinshilik beredi. Sonday etip, bólsheklerdi payda etiw processin kórsetiwde balalar itıbarın bólshekler óz atların qanday principte alıwlarına qaratıw zárúr-bólshek úlesleriniń atları menen predmet neshe teń bólekke bóliniwi arasındaǵı baylanısıwdı úyreniw zárúr. Eger predmet eki teń bólekke bólinse, olardan hár biri ekeninnen birge, eger tórtke teń qisqa bólingen posa, tórtten birge teń boladı hám taǵı basqa.
Balalardı túrli úleslerdiń atları hám payda bolıwı menen tanıstırıp bolǵannan keyin,olarǵa hár bir úlesti qanday belgilewdi túsindiriw zárúr.



hám basqa kórinistegi jazıwlar menen " alimi" hám " bólimi "terminlerin kiritpesten tanıstırıladı. Oqıwshı ekiden bir úlesti belgilewdi talap qilsa,onıń ushın oqıwshılar sızıq sızıwadı hám sızıq astına ekini , sızıq ústine birdi jazadı. Balalardı úleslerin jazıwı menen " úlesler" temasın birinshi sabaqtayaq tanıstırıw kerek. Figuralardi teń bóleklerge ámeliy bolıw tiykarında úleslerdi salistiriwda ótkeriledi. Oqıwshı mısalı 5 bir qiyli tuwrı tórtmúyeshli qaǵazdan ótkendey etip qırqıwdı usınıs etedi. Oqıwshılarda kerekli muǵdarda ótkennen keyin tayın bolǵandan keyin olardan birin búklew jolı menen eki teń bólekke, ekinshisin teń úshke , úshinshisin teń tórtke , tórtinshisin teń altiǵa, besinshisin teń segizge bólıw usınıs etiledi.
Olardı ústpe-úst qoyıw tiykarında hár bir teń bóleklerdi salıstıriladı. Balalar úleslerden eń úlkeni yarım, eń kishisi segizden bir ekenin, yaǵnıy

hám taǵı basqa ekenine isenim payda etediler.
Sonday etip oqıwshılar figuralardi teń bóleklerge ámeliy bolıw jolı menen úleslani salıstırılmaydilar. Úleslerdi ámeliy salıstırıwlawda tuwrı múyeshli ótkir menen bir qatarda dóńgeleklerden de, kvadratlardan da, basqa geometriyalıq figuralardan da paydalanıw zárúr. Túrli úleslerdi tek búklew yamasa qırqıw menenging emes, bálki boyaw arqalı da payda etiw múmkin.
3-Klassta balalardı sannıń ulishini tabıwǵa hám úlesine kóre sannıń ózin tabıwǵa tiyisli máselelerdi sheshiw menen tanıstırıw kerek.
Balalardı sannıń úlesin tabıwǵa tiyisli máselelerin sheshiw menen tanıstırıwdı ámeliy isten baslaw kerek: balalarǵa uzınlıǵı mısalı, 12 sm bolǵan qaǵaz ótkirlerin tarqatıladı jáne onı teń ekige bolıw usınıs etiledi. Ótkeldiń yarımın ólshew usınıs etiledi. Koridor neshe santimetrden ibarat? (12 sm) Onıń yarımıshı? (6 sm)
Endi joldi ózin 4 teń bólekke bolıń. Onıń bólegi qanday boladı?(3 sm) ólshemi jolı menen tekseriń sıyaqlı tapsırmalar beriledi. Tap sonday jumıs basqa geometriyalıq figuralar, mısalı, dóńgelekler menen de atqarıladı.
Tómendegi másele mısalında máseleler shárti hám yechilishining qısqasha jazılıwı qanday kóriniste bolıwın kórsetemiz.
" Kitap 80 betdan ibarat. Qızsha kitapınıń bólegin oqıp boldı. Qızsha kitaptıń
neshe betini oqıp boldı? "
Sheshiliwi. 80 bettiń bólegi-?
80:4=20 bet
Juwap : Qızsha kitaptıń 20 betini oqıp bolǵan.
Másele: " Tu-104" samalyoti minutda 5 km ushadi. Bir minutda ol neshe klm ushadi?
Sheshiw:Másele shártining qısqach jazılıwı : bólim 5 klm ga teń bolǵan sannı tabıń.
5*3=15 klm.
Juwap : Minutına 15 klm.