Joba: Kirisiw I bap. Muǵdarlar ústinde arifmetikalıq ámeller

1. 1. Bólsheklerdi úyreniw metodikası.
" Úlesler" temasına tiykarlanǵan halda bólsheklerdiń payda bolıwı menen 4-klassta tanıstırıladı. Bul jerde de kórgezbeli qural bilim beriliwiniń bas kriteryası boladı. Zatlardı, sırtqı kórinislerdi hám basqa átirapdaǵilard i teń bóleklerge bolıw hám sol bóleklerden birewin, ekinshisin, úshinshisin,... alıw máselesi, onı ańlatıw hám jazıw tiykarǵı wazıypa boladı. Bunda bólshek, bólsheklerdiń súwreti, bólimi sıyaqlı terminler menen tanıstırıladı.
Mısalı. Bólimi 10 ǵa teń bolǵan bólsheklerdi keste járdeminde kórsetemiz

Bólsheklerdi jazıwdı orınlawda tómendegi qaǵıydaǵa ámel qılıw esletiledi. Sızıq astına jazılǵan san bólshektiń bólimi dep atalıb, pútkil zat neshege teń bolıwın ańlatadı.Bólshektiń ústine jazılǵan san bólshektiń súwreti dep atalıb, teń bólimlerden qanshası alınǵanlıǵın kórsetedi. Baslanǵısh klassta bólimi 10 nan úlken bolmaǵan bólshekler qaraladı. Múmkinshiligi barınsha hár túrli figuralardan paydalanıp, oqıwshılardı basqa mahrajli bólshekler menen de tanıstırıladı.
Endigiden bólsheklerdi maydalaw úleslerge hám kerisinshe máseleler qaraladı.


yamasa lardi túsindiriw ushın bir qiylı bólegin alamız.
Birinshisin 4 teń bólekke, ekinshisin segizta teń bólekke bolıp, birinshisinen altı úlesin alamız. Bul eki bólekler ústler teńligi kórinedi. Sonday eken,

eken.
Bólsheklerdi salıstırıwlawǵa tiyisli endigidengi jumıslarda da súwretlerden paydalanıw zárúr. Bunda abzalliqti bóleklerge bóliw kerek.

hám
Bunnan ekeni kórinedi.
Sannıń bo’lshegin tabıwǵa tiyisli máselelerdi sheshiwde bólshektiń mazmunı ashıladı hám bekkemlenedi. Bunday máselelerdi sheshiwge sannıń bir úlesin tabıwǵa tiyisli máselelerdi sheshiw ilmiy tájriybesi tiykar boladı. Bul ilmiy tájriybeni quram taptırıw ekinshi klasstan baslanǵan edi.
Sannıń bólshegin tabıwǵa tiyisli máselelerdi sheshiw uyqas kórsetpelilikke tiykarlanǵan bolıwı kerek. Oqıwshılardı sannıń bólshegin tabıwǵa tiyisli máselelerdi sheshiw menen tanıstırıwdı ámeliy xarakterdegi máseleni qaratıwdan baslaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı:
Másele. Uzınlıǵı 10 sm bolǵan kesma sızıń. Sol kesindini bólegi neshe
santimetirga teń?
Oqıwshılar uzınlıǵı 10 sm bolǵan kesindini sızadı hám aldın bul kesindini
bólegi neshe santimetirga teń ekenin tabadı : 10 :5=2 sm
Keyininen kesindiniń bólegi neshe santımetrga teń ekenin tabadı : 2*3=6 sm .Bulnıń ózinde sheshimniń ańlatpa kórinisinde jazılıwın kórsetiw maqsetke muwapıq : 10 :5*3=6 sm
Sonnan keyin sabaqlıqta berilgen basqa máselelerdi sheshiwge kirisiw múmkin: Másele. Dápter 24 betlik Lala dápter betlari sanınıń bólegin toldırdı. Neshe bet jazılmay qalǵan?
Másele shártini qısqa bunday jazıw múmkin:
Bar edi-24 bet.
Jazıldı -betlar sanınıń bólegi.
Qaldı -?
Usınıń menen birge, bul másele shártini grafik súwretlew maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
1) 24:8=3 bet
2) 3* 5=15 bet
3) 24-15=9 bet
Sheshimdi ańlatpa kórinisinde jazıw da múmkin:
24-24:8*5=24-15=9 bet.
Sonı atap ótiw kerek, 3-klass sabaqlıǵında berilgen sannıń bólshekti tabıwǵa tiyisli bir qatar máselelerin sheshiwde úlken, quramalı ańlatpalar payda boladı. Bunday máselelerdiń sheshimlerin ámellerdi orınlaw járdeminde ańlatıw kerek.
Másele. Oramda 240 m sım bar. Sol sımnıń bólegi isletildi. Qalǵanınan neshe metr artıq sım isletilingen? Sheshimniń ańlatpa kórinisindegi jazılıwı kútá úlken boladı. Usınıń sebepinen sheshimdi ámellerdi orınlaw boyınsha anıqlama berip yamasa túsindirme bermey sheshiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı:
1) 240 :8*5=150 m
2) 240 -150=90 m
3) 150-90=60 m
Juwap :60 m sım artıq isletilingen.
Bólsheklerdi salıstırıwlarda teń tuwri tort múyeshli súwretlerinende paydalanıw qolaylı esaplanadı. Oqıwshılarǵa dápterlerinde boyı 16 sm ge, eni bolsa 1 sm bolǵan tuwrı tórtmúyeshlikti sızıw tapsırıladı. Bul bir tuwri tórtmúyeshke 1 sanın jazamız. 1-tuwrı tórtmúyesh astına sonday tuwrı tórtmúyush sızıń jáne onı teń ekige bolıń. Qanday úlesler ónim etdińiz?

Astina sonday tuwrı tórtmuyush sızıń jáne onı teń tórt bólekke bolıń. Hár bir

bólek ne dep ataladı hám qanday san menen ańlatpalanadı?
1 pútinde neshe sherek ( ) bar?
Yarımda neshe sherek bar?
Sol process dawam ettiriledi hám tómendegi sorawlar beriledi? Oǵan juwap formaǵa qaray aytıladı :
1) qay-qaysısı úlken? mi yamasa ma ?
ma yamasa ma?
ma yamasa ma?
2) 1 pútinde neshe úles bar?
3) >, <, = belgilerin qoyıń:

II bap Úlesler túsinigi ,túrleri hám sanlardi bólekler járdeminde ańlatiw
2. 1. Birdey bólimli bólshekler ústinde ámeller.
Ulesler túsinigine alıp keliwshi mısallar menen tanıwamız.
1) Sheńber sızıń jáne onı teń eki bólekke bolıń. Bóleklerden birin boyań. Siz sheńberdiń qanday bólegin (qanday bólegin ) bo'yadińiz? Taǵı bir sheńber sızıń jáne onı teń4 bólekke bolıń. Bóleklerden birewin boyań. Bul gezek sheńberdiń tórtden bir bólegin bo'yadińiz. Tórtdan úsh bólegin bo'yalmaǵan.

2) Dápterińizge qandayda bir AB kesindi sızıń. Onıń ortasın S noqat penen belgilenedi. Nátiyjede AB kesindi teń eki bólekke ajıratıldı : AS=SB Hár bir bólek AB dıń ekiden bir bólegin (yarımı ) quraydı.
3) Nodira apa bir pútkil torttı 8 bólekke boldı. Sonnan bir bólegin balasına
berdi. Balası tarttıń qanday úlesin aldı? Nodira apaniń balası torttıń segizden bir (
úlesin aldı?
Sheńberdi, kesindini , kvadrat yamasa tuwrı tórtmúyeshti bir pútkil dep qaraw múmkin. Pútkildiń teń bólekleri úlesler dep ataladı. Ádetde ekiden bir úles-yarım, tórtden bir úles-sherek, segizden bir yarim sherek úles- dep júritiledi.
-yarım
-sherek
-yarim sherek
4) Suwretdegi sırtqı kórinislerdiń qanday bólegi boyalǵan?

AB kesindi teń 4 bólekke bólingen. Tómendegilerdi aytıń
A C D F B-hár bir bólek (úles) AB dıń qanday bólegin quraydı?
-AD kesma AB kesindiniń qanday bólegin quraydı?
-AF kesma AB kesindiniń qanday úlesin quraydı?
Úleslerdi nomerler arqalı ańlatıw múmkin.
Mısalı : jazıwında -bólshek siziǵi dep ataladı, 3 nomeri bólshektiń alımı , 4 nomeri bólshektiń bólimi dep ataladı. Bólshekler tómendegishe oqıladı :
–ekiden bir

-besden úsh
-segizden bes
toǵızdan tórt.
Bólimi óz-ara teń bolǵan bólsheklerdiń qay-qaysısınıń alımı úlken bolsa, sol bólshek úlken bolıp tabıladı, qay-qaysısınıń súwreti kishi bolsa, sol bólshek kishi bolıp tabıladı.
sebebi 1<3.

sebebi 2<6.

sebebi 9>6.

Alımı óz-ara teń bolǵan bólsheklerden qay-qaysısınıń bólimi kishi bolsa, sol bólshek úlken boladı ;qaysi birewiniń bólimi úlken bolsa, sol bólshek kishi bolıp tabıladı.

Máseleler:
1) Bólimi 4 bolǵan 3 bólshek jazıń. Bólimi 8 bolǵan 4 bólshek jazıń. Bólimi 10
bolǵan 5 bólshek jazıń.
2)Alımi 1 bolǵan 4-ta bólshek jazıń.Alımı 3 bolǵan 4-ta bólshek jazıń. Alımı 5 bolǵan 4 bólshek jazıń.
3) Juldızshalar ornına >yamasa < belgilerinen masini qoyıń:
a)
;
b) ;
c) ) ;
d) ;
Másele.
Ana torttı teń 8 bólekke bóldı. Bir bólegin kishi balasına, eki bólegin úlken balasına berdi. Eki balası torttıń qansha bólegin aldılar?
Sheshiw:
Kishi ul torttıń bólegin, úlken ul bólegin aldı. Eki ul birgelikte torttıń

úlesin aldı.
Birdey bólimli bólsheklerdi qosıw ushın :
1) olardıń alimı qosıladı ;
2) nátiyje jıyındınıń alımına jazıladı ;
3) berilgen bólim jıyındınıń bólimine jazıladı.
Másele. Uzınlıǵı 10 sm bolǵan AB birlik kesindini teń 10 bólekke bólemiz;
A C D B
--------------------------------------------------------------------------------------
AD kesindi AB nıń bóleginiń quraydı.
Soǵan uqsas, AS=--, SD=-- ekenligi kórinip turıptı. Bulardıń esaplab tabıw da
múmkin.
AD - AS = SD yamasa

Birdey bólimli bólsheklerdi ayırıw ushın :
1) kemeyiwshiniń alıminan alınıwshınıń alimı ayrıladı ;
2) nátiyje ayırmanıń alımına jazıladı ;
3) berilgen bólim ayırmanıń bólimine jazıladı.
Alimi hám bólimi óz-ara teń bólshek 1 ge teń. Bul pútkil neshe teń bólekke bólingen bolsa, sol bóleklerdiń hámmesi alınǵanın ańlatadı. Sannıń bólegin tabıw hám bólegine kóre sannıń ózin tabıw.
Másele. Dinaraning 150 swm aqshası bar edi. Ol aqshasınıń bólegine muzqaymaq alıp jedi. Muzqaymaqqa qansha sarplaǵan?
Sheshiw:

1. 
   bólshektiń bólimi 3 bolǵanı ushın 150 swm 3 ke bólinedi.
   

150:3=50. Sonday eken, 150 swmniń bólegi 50 swm.
2) Bólshektiń alımı 2 bolǵanı ushın 50 swmdi 2 ge kóbeytiriledi. 50*2=100. Sonday eken, muzqaymaq ushın 100 swm tólengen.
Máseleni sheshiwde orınlanǵan ámellerdi bunday jazıw múmkin:
150 : 3 * 2=100 swm.
150 nıń bólegin tabıw ushın :
1) 150 ni 3 ke bólıw ;
2) Nátiyjeni 2 ge kóbeytiw kerek.
Másele.
1) 100 dıń yarımı neshege teń.
Bul 100 dıń bólegin tabıw.
100:2*1=50 boladı.
2) 100 dıń bólegi neshege teń?
100:4*1=25 ke teń.
3) 100 dıń yarimsherek bólegi neshege teń?
100:8*1=  (bul pútkil sanlarda bólinbiydi)
4) 100 dıń bólegi neshege teń.
100:10*1=10 ǵa teń.
5) 100 dıń bólegi neshege teń?
100:10*3=30 ǵa teń.
Másele.
Dinara 360 swmǵa kitap satıp alınǵan zat etdi. Bul pul odaǵı hámme puldiń bólegine teń bolsa, Dinarada qansha swm bar edi?
Sheshiw.
1-soraw. Dinaradagi pul neshe teń bólekke bólinedi?
Juwap. Pul 4 teń bólekke bólingen, sebebi bólshektiń bólimi 4 ke teń.
2-soraw. Kitaptıń bahası neshe bólekke sáykes keledi?
Juwap :3 bólekke, sebebi astına sonday tuwrı tórtmuyesh sızıń jáne onı teń tórt bólekke bolıń. Hár bir bólek ne dep ataladı hám qanday san menen ańlatpalanadı? 1 pútkilde neshe sherek () bar? Yarımda neshe sherek bar
Sol process dawam ettiriledi hám tómendegi sorawlar beriledi? Oǵan juwap formaǵa qaray aytıladı :
1) qay-qaysısı úlken?
mi yamasa mi?
mi yokimi?
2) 1 pútin neshe tion. 3| úles bar?
3) >, <, = belgilerin qoyıń:
quation. 3| hám ;

hám 1; <1;

hám ; =
4) Sonday sannı saylayıq , teńlik yamasa teńsizlik orınlı bolsın :
= ; > ; < ;
II. BAB. Úlesler túsinigi, túrleri hám sanlardi úlesler járdeminde ańlatiw
2. 1. Birdey bólimli bólshekler ústinde ámeller.
Ulugi túsinigine alıp keliwshi mısallar menen tanısamız.
1) Sheńber sızıń jáne onı teń eki bólekke bolıń. Bóleklerden birin boyań. Siz
sheńberdiń qanday bólegin (qanday bólegin ) bo'yadińiz? Taǵı bir sheńber sızıń jáne onı teń 4 bólekke bolıń. Bóleklerden birewin boyań. Bul gezek sheńberdiń tórtden bir bólegin boyadińiz. Tórtden úsh bólegi boyalmaǵan.
2) Dáptershińizde qandayda bir AB kesindi sızıń. Onıń ortasın S noqat menen belgileń. Nátiyjede AB kesindi teń eki bólekke ajıratıldı : AS=SB Hár bir bólek AB dıń ekiden bir bólegin (yarımı ) quraydı.
Sheńberdi, kesindini , kvadrat yamasa tuwrı tórtmúyeshti bir pútkil dep qaraw múmkin. Pútkildiń teń bólekleri úlesler dep ataladı. Ádetde ekiden bir úles-yarım, tórtdenbir úles-sherek, segizden bir úles- yarim sherek dep júritiledi.
-yarım
-sherek
-yarim sherek
4) Suwretdegi sırtqı kórinislerdiń qanday bólegi boyalǵan?
AB kesindi teń 4 bo'lekke bólingen. Tómendegilerdi aytıń
-hár bir bólek (úles) AB nıń qanday bólegin quraydı? ()
-AD kesindi AB kesindiniń qanday bólegin quraydı? ( )
-AF kesindi AB kesindiniń qanday úlesin quraydı? ()
Úleslerdi nomerler arqalı ańlatıw múmkin.
Mısalı : igi dep ataladı, 3 nomeri bólektiń súwreti, 4 nomeri bólshektiń bólimi dep ataladı.
Bólshekler tómendegishe oqıladı :
D Equation. 3|
-besden úsh
-segizden bes
-toǵızdan tórt.
Bólimi óz-ara teń bolǵan bólsheklerdiń qay-qaysısınıń alımi úlken bolsa, sol saray úlken bolıp tabıladı, qay-qaysısınıń alımi kishi bolsa, sol bólshek kishi bolıp tabıladı.. 3| < sebebi 2<6.
EMBED Equation. 3| sebebi 9>6.
Alımı óz-ara teń bolǵan bólsheklerden qay-qaysısınıń bólimi kishi bolsa, sol bólshek úlken boladı ;qaysi birewiniń bólimi úlken bolsa, sol bólshek kishi bolıp tabıladı.
> Equation. 3| } < ;
Máseleler:
1) Bólimi 4 bolǵan 3-ta bólshek jazıń. Bólimi 8 bolǵan 4-ta bólshek jazıń. Bólimi 10
bolǵan 5-ta bólshek jazıń.
2) Súwreti 1 bolǵan 4-ta bólshek jazıń. Alımi 3 bolǵan 4 bólshek jazıń. Alımı 5 bolǵan 4 bólshek jazıń.
3) Juldızshalar ornına >yoki< belgilerinen masin qoyıń:
A) * ; < ; < ;
b) EMBED Equation. 3|
* ; < ;
v) * ; MBED Equation. 3| } ;
g) * ; EMBED Equation. 3| ;
Másele.
Ana torttı teń 8 bólekke boldı. Bir bólegin kishi balasına, eki bólegin úlken balasına berdi. Eki balası torttıń qansha bólegin aldılar?
Sheshiw:
Kishi ul torttıń bólegin, úlken ul bólegin aldı. Eki ul birgelikte torttıń
+ = úlesin aldı.
Birdey bólimli bólsheklerdi qosıw ushın :
1) olardıń alımı qosıladı ;
2) nátiyje jıyındınıń súwretine jazıladı ;
3) berilgen bólim jıyındınıń bólimine jazıladı.
Másele. Uzınlıǵı 10 sm bolǵan AB birlik kesindi teń 10 bólekke bólemiz;
A C D B
-----------------------------------------------------------------------------------
AD kesindi AB nıń bóleginiń quraydı.
Sonsha uqsas, AS=--, SD=-- ekenligi kórinip turıptı. Bulardıń esaplab tabıw da
múmkin.
AD - AS = SD yamasa
ED Equation. 3| } = MBED Equation. 3| ;
Birdey bólimli bólsheklerdi ayırıw ushın :
3) berilgen bólim ayırmanıń bólimine jazıladı.
Sannıń bólegin tabıw hám bólegine kóre sannıń ózin tabıw.
Sheshiw:
1) bólshektiń bólimi 3 bolǵanı ushın 150 swm 3-ǵa bólinedi.
150:3=50. Sonday eken, 150 swmniń bólegi 50 swm.
150 : 3 * 2=100 swm.
150 dıń bólegin tabıw ushın :
1) 150 ni 3 ke bolıw ;
2) Nátiyjeni 2 ge kóbeytiw kerek.
Másele.
1) 100 dıń yarımı neshege teń.
Bul 100 dıń n. 3 bólegin tabıw.
100:2*1=50 boladı.
2) 100 dıń bólegi neshege teń?
100:8*1= (bul pútkil sanlarda bólinbiydi)
5) 100 dıń bólegi neshege teń.
100:10*3=30 ǵa teń.
Másele.
Dinara 360 swmǵa kitap satıp alınǵan zat etdi. Bul pul odaǵı hámme puldiń bolsa,
Dinarada qansha swm bar edi?
Juwap. Pul 4 teń bólekke bólingen, sebebi tion. 3 bólshektiń bólimi 4 ke teń.
2-soraw. Kitaptıń bahası neshe bólekke sáykes keledi?
Juwap :3 bólekke, sebebi bólshektiń alımi 3 ke teń.
3-soraw. Bir úleske qansha turadı tuwrı keladi?
Juwap. 360 swm:3=120 swm.
4-soraw. Dinaraǵa qansha turadı pul bar edi.
Máseleni sheshiwge orınlanǵan ámellerdi qısqasha bunday dep jazıw múmkin
360 :3*4=480 swm.
1) 360 ni bólshekti alımın (3 ke) bólıw ;
2) Nátiyjeni bólshektiń bólimi (4 ke) kóbeytiw kerek.
Másele.
1) bólegi 120 bolǵan sannı tabıń.
120 :3*5=40*5=200.
2) bólegi 600 bolǵan sannı tabıń
3) bólegi 300 bolǵan sannı tabıń.
300:3*10=100*10=1000
Muǵdarlar tikkeley bólshekler menen baylanıslı. Tábiyaatda sonday muǵdarlar bar, mısalı, uzınlıq, salmaqlıq, waqıt hám taǵı basqa. Olardı hár qansha teń bóleklerge bolıw múmkin. Bunday muǵdarlardı qandayda bir birlik penen ólshew nátiyjesinde hámme waqıt da pútkil sanlar shiǵabermeydi.
Doskanıń qalǵan uzınlıǵın qanday ólshew kerek? Metrdi teń bóleklerge bolıw kerek. Metrdi 10 teń bólekke bolıń, onnan bir bólegin qaldıqqa qoyıp shıǵıń. Bulbólek qaldıqqa neshe ret jaylasadı? Shama menen 6 ret bolsın. Doskanıń uzınlıǵı qansha? 1 metr hám 6 onnan bir metr. 6 onnan bir metrdi qanday jazıp boladı? (| ). Metrdiń kasri qanday payda boldı. (Uzınlıqtı ólshewde)
“Bul jerde 1 metrdi yamasa birlikti 10 teń bólekke boldıq. Birliktiń teń bóleklerinen birin birliktiń bir úlesi dep ataw qabıl etilgen. Birliktiń bir bólegi birneshe úlesten ibarat bolıwı múmkin. Bul jerde metrdiń qanday bólegi payda boldı? "
Sonday eken, birliktiń teń úleslerden biri yamasa bir neshe teń úlesi bólshek dep ataladı.
Oqıtıwshı bólshek tek ólshew nátiyjesindegine payda bolıp qalmay, bálki bolıw nátiyjesinde de payda boliwin aytadı. Biz pútkil sanlardı bolıw menen shuǵıllanǵanimizda bolıw hámme waqıtı da múmkin bo'labermeslikti kórdik. Mısalı, 3 ti 4 ke, 5 ti 8 ge,kishi sandı úlken sanǵa bóle almaymız. Bólshek sanlardan paydalanıp, bunday bolıwdı atqara alamızú
Úlken sannı kishi sanǵa bolıwdı tolıq túsindiriw kerek. Mısalı : 15:4. Aldın bolıw ushın eki qosılıwshı 12 hám 3 ni alamız. Aqırǵı nátiyjeni qosıw belgisi menen jazamız :
15:4= (12+3):4=12:4+3:4=3+=3
(-aralas bólshek)
3 ni 4 ke bo’lıw (), bunda 3 ni 4 ke qanday etip boladı?
Birdi teń tórt bólekke bolsaq, payda boladı, sonin’day ekinshi hám úshinshi birlikti da teń 4 bólekke bólemiz, de bir bolıwdan payda boladı, hámmesi boladı.
5 ni 8 ge bo’lıń ().
10 ni 3 ret kemeytiriń
10 :3 = 3
12 ni ni tabıń
12:5=on. 3| }
Oqıwshılarǵa awızsha tarqatıp alıw ushın atlı bólshek sanlardı pútkil sanlarǵa, hám kerisinshe, pútkil sanlardı atlı bólshek sanlarǵa aylandırıwǵa tiyisli máseleler beriw kerek.
1 m=100 sm bolǵanı ushın
*10 =25 sm boladı.
2) kg neshe gramm boladı.
1 kg=1000 gramm bolǵanı ushın
3) 7 ay bir jıldıń qanday bólegin quraydı?
1 jıl =12 ay bolǵanı ushın
7 oy= jıl.
4) 11 saat 1 sutkanıń qanday bólegin quraydı?
1 sutka=24 saat ;
11 saat= saat.
Sheshiliwi:
Máseleniń sheshiliwi bunday tu’sintiriledi:720 ǵa jerdiń bólegin tabıw ushın 720 ǵa ni 40 ta teń bólekke bolıw kerek.
720 ǵa :40=18 ge.
Sonday mazmundagi máselelerdi oqıwshılardıń ózleri oylap tabadılar, olardı anıqlama berediler hám sheshediler.
Mısal hám máselelerdi tarqatıp alıwdı grafik suwret menen birgelikte aparıw jaqsılaw.
Másele. Qarlıǵashtıń bir minutlıq tezligi 1600 m, shig’irshiqtin’ tezligi qarlıǵash tezliginiń } bólegin, qırǵıshiniń tezligi qarlıǵash tezliginiń }úlesin quraydı. Shiǵirshiniń hám qırǵıshiniń 1 minutlıq tezligin tabıń.
Sheshiw.
1600 m sanınıń bólegin hám taǵı sol sannıń neshe tórtden bir bólegin tapa bilemiz?
1600 m:4=400 m
Endi 1600 metrdi bólegi qanday tabıw kerek?
400 m*3=1200 m.
1200 m sanı shiǵirshiniń 1 minutdaǵı ushıw tezligin ańlatadı.
1600 m:16=100 m
100 m*7=700 m
700 m sanı qırǵıshiniń 1 minutdaǵı ushıw tezligin ańlatadı.
700 m-qırǵıshinin’ tezligi boladı.

Juwmaqlaw

Juwmaqlap aytqanda oqıwshılardı bólshekler menen tanıstırıw programmasına qaray 3-klasstan baslanadı. Bólsheklerdiń payda bolıwı, olardı salıstırıwlar, nanniń úlesin tabıw hám berilgen úleske kóre sannıń ózin tabıw menen tanısadılar. 4- klassta 1 dıń úlesi hám bir neshe úlesi jáne onıń jazba kórinisi qıyallarına iye boladılar. Bólshek túsinigi geometriyada kesma úlesi, muǵdarlardıń úlesi hám basqa geometriyalıq sırtqı kórinislerdiń úlesleri menen tikkeley baylanısqan.
Bólshek túsinigin payda etiw hár túrli nárselerdi teń bóleklerge bolıw, kesiw, sındırıw, usaqlawdan kelip shıǵadı dep ataladı. Baslanǵısh klasstan aldın, yaǵnıy mektepacha jasdayaq bólshek túsiniginiń baslanǵısh túsinikleri berilgen. Mısalı, alma, ǵarbız, qıyar, nan hám basqalardı bir neshe bóleklerge bolıp kórgen hám baslanǵısh túsinikler berilgen. SHu maqsette balalardı úlesler menen, olardıń jazılıwı menen tanıstırıw, salıstırıwlawdı úyretiw, nanniń úlesleri hám úlesi boyınsha sannı tabıwǵa tiyisli máselelerdi tarqatıp alıw kózde tutıladı. Aytıp ótilgen barlıq máseleler kórezmali etip ashıp beriledi.
Paydalanǵan ádebiyatlar
1.ziyo.net
2.library.uz
3.arxiv.uz