|
Ana tilim – sen basqadan ayırmam
Hár bir xalıqtıń moynındaǵı altın tumarı hám tawsilmes baylıǵı, onıń barlıǵın, millet ekenligin kórsetiwshi biybaha bólegi – onıń ana tili bolıp esaplanadı. Xalıqtıń milletparwar perzentleri, sóz múlkiniń sultanları esaplanǵan jazıwshılar hám shayırlar bolsa usı altın miyrastı jánede bayıtıp, onı abaylap-asrawshıları bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq xalqınıń suyikli shayırı Ibrayım Yusupovtıń dóretiwshiligine názer salar ekenbiz, onıń tiykarınan ana tilge bolǵan jarqın sezimleriniń tákirarlanbaytuǵının kóriwimiz múmkin.
Qaraqalpaqlar saxradaǵı eń birinshi shayır hám qosıqshılar bolıp esaplanadı.
Shoxan Ualixanov
Qaraqalpaq...
Jaratqan Parwardigardiń juwsań iyisi ańqıǵan keń saxra dalalarında kóńli aq, qalpaǵı qara bir xalıqtı dunyaǵa keltiriwinde bir tilsim sáwlelengen. Onıń ótmishine názer salsaq, bul xalıq tarıyx betlerinen onsha úlken orın almasada, bul orınǵa salıstırǵanda turmıstıń hár bir bóleginde ádebiy hám mádeniy miyraslarǵa iye bolıp, olar ásrler dawamında áwladtan áwladqa jetip kelmekte. Ádebiyat hám mádeniyat miyrasları, xalıq awızeki dóretiwshiligi hám milliy úrp-ádetlerimizdiń qaraqalpaq xalqınıń ótmishinen biybaha ǵaziynesi bolıp esaplanadı. Ózbekistan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı Ibrayım Yusupov bul xalqtı tómendegishe táriypleydi:
Atıń bar tórt buwınnan, aytıwda tilge awır,
Oziń kishkene xalqsań, dástúriń pilge awır.
Qaraqalpaq xalqınıń milliy tili ásrler dawamında payda bolıp, qanshadan-qansha tarıyxiy basqıshlardı basıp ótip, olardıń tásirinde rawajlanıp bardı.
Qaraqalpaq tili, teoriyalıq tárepten alıp qaraytuǵın bolsaq, kelip shıǵıwı boyınsha altay tilleri bóliminiń turkiy tiller toparına, bul topardıń bolsa qıpshaq qawiminiń toparına kiredi. Qaraqalpaq tili noǵay hám qazaq tili menen birge qıpshaq-noǵay kishi toparına kiriwshi til bolıp esaplanadı.
Kórkemlik jaqtan nazer salar ekenbiz, qaraqalpaq tiliniń kelip shıǵıw tariyxı, kópshilik buyik insanlardıń quralı bolǵanlıǵı hám qanshadan qansha ádebiy miyrasınıń jaratılıwında tiykar bolǵanlıǵı, ulıwma alǵanda, qaraqalpaq tiliniń ulıqlanıwı I. Yusupovtıń qosıqlarında joqarı dárejege kóterilgen desek qátelesken bolmaymız. Mısal ushın, shayırdıń “Ana tilime” qosıǵın kórip shiqsaq:
Jıraw seni báydi atınday baplaǵan,
Sheshenler dawda shıńlap seni taplaǵan.
Alpamıslar uran etip urısta,
Berdaq seni qural etip saplaǵan.
Bayterekseń ósken góne tamırdan,
Dilwarlıǵıń qıl suwırǵan qamırdan.
Qaraqalpaqtiń kewil qusi sayrasa,
Sóz qıysini ǵaziyneńnen tabılǵan.
Qaraqalpaq jıraw kórkem óner tiykarshıları bolıp esaplanatuǵın Asan qayǵı, Soppaslı Sıpra jıraw, Dospanbet jıraw, Muyten jıraw hám Jiyen jırawdıń qobız dawısına qosılıp tolıq jırdı payda etetuǵın qosıqtıń teksti jaratılıwında jırawlarımızda hám shayır bolıp dóretiwshilik qilǵan.
Qaraqalpaq xalq awızeki dóretiwshiligi qaharmanları esaplanatuǵın Alpamıs, Gúlayim, Shariyar, Qoblan kibi batirlarımız da óz elin jawdan qorǵap, ana xalqınıń milliy atın, ózligin hám ana tilin saqlaw ushın gúrres alıp barǵan.
Ádebiyat delingende ingliz xalqınıń Shekspiri, ruslardaǵı Pushkin, ózbeklerdiń Nawayısı kóz aldımızǵa kelse, qaraqalpaq ádebiyatınıń tiykarshısı dep Berdaq shayırdı esleymiz. Ol da ádep-ikramlılıq, turmistan sabaq beriwshi hám tariyxiy waqiyalardı sawlelentirgen dóretpeler jaratıp qaraqalpaq qosıqshılıǵına óziniń úlken úlesin qosqan. Yaǵniy, shayır qaraqalpaq tilin óz dóretiwshiliginde qural etip saplaǵan.
Naqıllarıń, shaǵıp kórsem, maǵızdan,
Juwabiysań zeyin suwın aǵızǵan.
Atam saǵan azamatlıq jan berip,
Anam saǵan miyrim sútin tamızǵan.
Júz tomlıq qaraqalpaq folklorınıń úlken bólegin dástanlar iyelese, jáne bir bólegin bolsa naqıl hám maqallarǵa tiyisli. Tildiń bunday márjanların áyyemnen sóz ustaları, yaǵnıy sheshenler ustası olardı bayıtıwda hám búginngidey bay folklor dóretiwshiligi durdanaları qatarına kiriwinde úlken áhmiyetke iye. Mısalı, XV ásrde jasaǵan Jiyrenshe sheshen qaraqalpaq xalqı arasında óziniń danıshpanlıǵı, sózge ustalıǵı menen húrmet hám abirayǵa erisken. Ol óziniń qábileti menen Janibek xandı hárdayım hayran qaldırıp kelgen.
“Ayaziy” laqabına iye Ibrayım Yusupovtıń dóretiwshiligin úyrener ekenbiz, onda, shayırdıń ózi aytqanınday, pilge awirlıq qılatuǵın úrp-ádeti, ásrler dawamında gúllep barǵan ádebiyatı hám jırawları sheshenlerdiń biybaha quralı bolǵan ana tili hár tárepleme ashıp berilgen. Shayır táriyplegenindey, qaraqalpaq tiliniń ótmishtegi qudreti hám búgingi kúnimizdegi onıń rawajlanıwın kórip tek tań qalıw kerek:
Ana tilim, sen basqadan ayirmam,
Sen turǵanda men de ádewir shayırman,
Sonsha qatal súrginlerge joǵalmay,
Bul kúnlerge jetkenińe qayılman.
Do'stlaringiz bilan baham: |
