|
7-Йўл илмининг тарихи. 1.1 Йўл илмининг ривожланиш тарихи. Илмий мактаб ва йўналишлар асосчилари ва раҳбарлари. 1.2 Ўзбекистонда йўл илмининг ривожланиш тарихи. Ўзбекистон йўл хўжалигида илмий тадқиқот ишлари.
Алоқа йўллари ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ривожланишида муҳим аҳамият касб этади. Мамалакатнинг иқтисодий ривожланиши, халқ хўжалигининг юксалиши, ташқи ва ички иқтисодий алоқалар ривожланиши, алоқа йўлларининг аниқ ишлашига боғлиқ. Кишилар ҳаёти, уларнинг ўзаро муносабатлари, ишнинг ташкил қилиниши, даволаниш ва дам олиш, маданий бойликларни айирбошлаш, саноат ва озиқ-овқат молларига бўлган эҳтиёжни қондириш - булар ҳаммаси кўпроқ алоқа йўллари билан боғлиқ.
Алоқа йўллари инсоннинг жисман мавжуд бўлиши билан ҳамда кишилик жамияти тарихи билан чамбарчас боғлиқдир. Ибтидоий жамоа тузуми даврида одамлар ўзларининг транспортга бўлган эҳтиёжларини оддий воситалар билан қондирганлар. Одамлар ўзларига зарур бўлган озиқаларни, меҳнат воситаларини, кийим-кечак тайёрлаш ёки қулай уй-жой шароити яратиш учун зарур бўлган материалларни, шунингдек ёқилғини ўзлари кўтариб ёки ҳар хил ҳайвонларни ўргатиб улар орқали ташиганлар. Кишилик жамияти ривожланиши билан транспорт турларидан денгиз ва дарё транспорти биринчи бўлиб ривожлана бошлаган. Кейинчалик қуруқликда ҳаракатланувчи транспортлар хам ривожлана бошлади. Инсониятнинг энг йирик ютуқларидан бири, бу эрамиздан 3500 йил аввал, Мессопотамияда ғилдиракнинг иҳтиро қилинишидир. Олимларнинг айтишича ғилдирак биринчи бўлиб Ўрта Осиёда пайдо бўлган экан. Ғилдиракнинг пайдо бўлиши транспорт воситасининг юзага келишига асос солди. Феодализм даврига келиб асосий транспорт воситаси от-арава бўлса, саноатнинг ривожланиши билан транспорт ҳам ривожланди биринчи бўлиб буғ кемалари, паравозлар, қуруқликда юрувчи буғ машиналари, кейинчалик эса буғ самолётлар яратилди. Транспортнинг ривожланиши ўз навбатида алоқа йўлларини ривожланишига олиб келди.
Алоқа йўлларининг қурилишини бошланиши деб инсоният тарихида онгли равишда йўлларни бир-неча бор қатнаш учун жиҳозлаш тушунилади. Одамлар гурух бўлиб овга қулай жойлардан йўл танглаганлар. Ана шу йўлдан қайта- қайта юриш натижасида сўқмоқлар пайдо бўлган. Ўша даврда йўлнинг ҳаракат учун мослашиши суқмоқлардаги тошларни, ўлжани келтиришда халақит берувчи шох-шаббаларни олиб ташлаш билан чекланган. Қулдорлик давлатлари пайдо бўла бошлагач, улар олдида 2 та масала турарди, яъни аввал қўшни ерларни босиб олишни таъминлаш, одамларни қул қилиш, ундан кейин улардан фойдаланиб қўзғолонларни бостириш. Қулдорлик жамиятида қуйидаги йўллар тури мавжуд эди:
савдо йўллари;
ҳарбий йўллар;
давлат йўллари: чопар жўнатиладиган, аскарлар ўтиши учун, ўлжа келтириш учун, давлатни бошқариш учун.
диний маросимларга (ибодат ёки тантанали жараёнлар учун) мўлжалланган йўллар (сарой олди, мадраса).
Қадимий савдо йўллари бронза асри бошларида пайдо бўлган. Эрамиздан аввалги XII асрда Буюк Ипак Йўли пайдо бўлган ва ундан 1300 йил фойданилган. Ипак Йўли Араб мамлакатларидан бошланиб Ўрта Осиё орқали Хитойга борар эди. Чингизхон даврида 300 йил бу йўлдан фойданилмаган.
Олиб борилган текширишлар шуни кўрсатадики, эрамиздан аввал Х-ХII асрда “Хоразмшоҳлар шоҳ йўли” бор бўлиб, у Ургенчдан Урал ва Волгагача давом этган. Бу йўлда ҳар 25 км да (карвоннинг бир кунлик йўли) карвонсарой ва қудуқлар жойлашган.
Диний маросимлар ўтказиладиган, одамлар кўп йиғиладиган, тантанали маросимлар ўтказиладиган жойда йўллар равон бўлиши талаб этиларди. Рим империяси 90 минг км тош қопламали магистрал йўлларга эга эди. Тупроқли ва шағалли йўлларни ҳисобга олганда Рим империясининг йўл тармоқлари узунлиги 250-300 минг км ни ташкил этар эди. Рим империясининг йўл тармоқлари обдон ўйланган тизимдан иборат бўлиб, йирик марказларни бирлаштирар эди. Рим ҳамма вилоятларни боғловчи йўллар тугуни эди.
Саноатнинг ривожланиши, хом-ашё, ёқилғи ва тайёр маҳсулотларни ташишга талабни кучайтирди. ХIХ аср бошида йўллар европада жуда оғир аҳволда эди. Францияда Ж. Трезаге янги йўл қопламалари қатламини таклиф этди. Ундан сўнг Шотландиялик Мак Адам (1756-1836 й) бу ишни давом эттирди.
1871 йилда Америка Қўшма Штатларида биринчи асфалт қопламаси ётқизилди. Шаҳарларда асфалт қопламали йўллар кўпайиб борди.
Автомобиллар ривожланиши билан йўл қуриш меъёрлари ва қоидалари ҳам ўзгариб борди. Биринчи техник шартлар 1931 йил кейингиси 1934 йилда чиқди. 1938 йил «Кўприк ва йўллар қуриш техник шартлари» тасдиқланди.
Йўл қурилиши кўп йиллик тарихга эга. Йўл конструкциялари ва уларни қуриш усуллари инсоният тарихининг турли жабҳаларида ўзгариб келган. Биринчи тош плиталардан қаттиқ қопламали йўллар шаҳарлар марказида диний маросимлар ўтказиладиган жойларда ва кўчаларда қурилган.
Йўл қурилиш Рим империяси даврида энг юқори даражада ривожланган. Рим йўллари асосан қаттиқ, мустаҳкам тош материаллардан ташкил топган.Ўша даврда транспорт воситаларининг такомиллашмаганлиги яъни олди ўқининг бурилмаслиги туфайли йўллар тўғри ва узун қилиб, бурилишларда эса йўлларнинг кенглигини 2 марта кенгайтириб қурилган. Рим империяси давридаги йўл тўшамаси кўндаланг кесими қуйидаги 1 ва 2-расмларда келтирилган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
