|
Maxmud Qoshq’ariy Ta’lim va tarbiyaga doir asarlarda jismoniy tarbiya masalalari XII asrda yashab ijod etgan Maxmud Qoshq’ariy nomi bilan mashxur bo‘lgan vatandoshimiz Maxmud Ibn Muhammad Qoshg‘ariy bundan 900-yil ilgarigi qadimgi turkman, o‘g‘uzlar, yagmolar, qirg‘iz xalqlarining shaharu qo‘rg‘onlarini, qishlog‘u yaylovlarini kezib chiqib, ularning So‘z va atamalari to‘g‘risida lug‘at – qomus tuzish niyati bilan turkiy urug‘larning so‘zlarini to‘plabdi. Olim turli xil so‘z manolarini o‘rgandi, ularni muayyan bir tartibga, solib “Devonu Lug‘atit - turk”, ya’ni turkiy so‘zlar devonini qariyb olti-yil davomida yozdi. Bu devonda Turkistondan to Termiz shahrigacha va Kaspiy Orol sohillaridan Tyan-Shan tog‘i etaklarigacha bo‘lgan hududda yashagan xalqlar ota - bobolarining tarixi, o‘lkamiz geografiyasi, urug‘, qabila, elatlarning til xususiyatlarini yozma va og‘zaki adabiyotining ko‘chmanchi tuyaqushlar,-yilqichilar, cho‘ponlar, o‘troq Dehqonlar, bog‘bon va kosiblarining tirikchilik usullari, so‘z talaffuzlari va turli so‘z atamalarini o‘z davriga nisbatan mukammal va aqlan lol qoldiradigan darajada zukkolik bilan o‘rganib chikdi.
Maxmud Qoshq’ariy o‘zining “Devonu Lug‘atit - turk” asarida suvda cho‘milish, suv kechish, suvda quvish, sho‘ng‘ish musobaqalari O‘rta Osiyo elatlari o‘rtasida keng tarqalganligi to‘g‘risida ma’lumotlar beradi.
Maxmud Qoshq’ariy devonining yana bir muhim xususiyati shundaki, yuqorida ta’kidlab ko‘rsatilgan sohalardan tashqari, o‘nda xalq o‘yinlarining 150 ga yaqin turlari tilga olinadi va shundan 20 ga yaqin o‘yinlarga tarif beriladi. Olim o‘yin turlari, o‘yinlarning bola va kattalarning yosh xususiyatlariga nisbatan taqsimoti, mashg‘ulot, musobaqa turlarini bayon qiladi. Maxmud Qoshq’ariy bayonida o‘yinlar nafaqat jismoniy, balki aqliy mashg‘ulotlarga ham bo‘linadiki, ular diqqat bilan o‘rganilishga loyiq. Biz devondan hozirgi sportning (agar shunday atama bilan atash joiz bo‘lsa) deyarli ko‘p sohasi, shu jumladan kurash ham o‘sha davrlarda, ya’ni XII asrda mavjudligini bilib olmiz.
O‘rta Osiyoda uy hayvonlarini o‘rgatishda, otdan ulov sifatida, mehnatni yengillashtiruvchi vosita sifatida eng qadim vaqtlardan foydalanib kelingan. Shuning uchun O‘rta Osiyo xalqlarini ot (uy hayvoni, ulov) siz tasavvur qilishi qiyin. Binobarin xalqning ko‘p udumlarida to‘y tomoshalari, “Qiz quvdi”, “Yetib ol”, “Uloq” kabi o‘yin tomoshalarida ot doimo ular hamrohi bo‘lib kelgan. Shuningdek, otda yurib ov qilish, ot ustida turib kamon tortish, ot ustida kurash tushish, ot poygasi, ko‘p kari singari o‘yinlar O‘rta Osiyo xalqlari orasida eng qadimdan paydo bo‘lgan va ular takomillashib, keyinchalik boshqa xalqlar o‘rtasida ham keng tarqalgan deb qarash haqiqatga yaqinrokdir. Chunonchi, O‘rta Osiyo xalqlarining harakatdagi milliy o‘yinlarining ko‘pchiligi ot bilan amalga oshirilgan. Demak, yaxshi chavandoz, mohir mergan, kuchli pahlavon, alp bahodir degan tushunchalar ham mana shunday, millat o‘yinlar natijasi o‘laroq yuzaga kelgan, deyish mumkin. Shuning uchun xalqimiz o‘rtasida keng rivojlangan o‘yinlaridan biri – kurashdir.
O‘rta Osiyo, jumladan O‘zbekiston hududida yashovchi xalqlarning bayramlarini o‘rganishda X-XI asrlarda yashagan buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari muhim rol o‘ynaydi. Beruniy o‘zining bu asarida qadimiy eronitlar, xorazmiylar, sug‘diylar, rumliklar, yaxudiylar, suriyaliklar, xristianlar, hindlar va boshqalarning kamidordagi mashhur kunlar, hayitlar, milliy o‘yinlar va odatlar haqida tarixiy-madaniy ahamiyatga ega bo‘lgan bebaho fikrlar qoldirgan. Biz uchun eng muhimi shundaki, u O‘rta Osiyo, jumladan Xorazm va Sug‘d xalqlarining islomgacha bo‘lgan-yillik bayramlarda o‘tkaziladigan o‘yinlar xaqida qiziqarli ma’lumotlar beradi.
Beruniy bergan ma’lumotlarga qaraganda, sug‘diylarda Xorazmliklar bayrami (hayit) da o‘tkaziladigan tadbir va o‘yinlar haqida alohida-alohida to‘xtalib hamda ta’kidlaydi, qiziqarli materiallarni bayon qilgan. Masalan: Beruniy Xorazmliklar hayitini ikkiga bo‘lgan:
1. Tabiiy voqealarga bag‘ishlanganlari,-yil boshi bayrami (Navro‘z), ochilish bayrami, gulxanda isinish bayrami, yoki non yopish kuni, mini kechasi va hokazolar.
2. Diniy marosimlar (islomgacha bo‘lgan davrda) arvohlar uchun qabrlarga ovqat qo‘yadigan kun va boshqalar.
Ma’lumki Miloddan, ilgari Eron, Sug‘d va Xorazmda zardushtiylik kamidoridan foydalanilgan.-yilning har fasli har oyining o‘z bayramlari va mashxur kunlari bo‘lgan. Masalan: farvardin mox – yoz boshi, tir mox – kuz boshi, mehr mox – qish boshi, diy mox – bahor boshi edi. Ularning oylari ichida to‘rt faslga qarab ishlatiladigan (hayit) kunlari bor edi; - deydi Beruniy.
O‘rta asrlarda “Navro‘z bayrami” yanada rivojlanib, ommaviy tus oldi, bu bayram xaqida deyarli barcha o‘sha davrning allomalari so‘z yuritadi. O‘rta asr va keyingi davrlarda “Navro‘zning” xalq turmushi va manaviy hayotidagi mavqeyi, fayz tarovati, fazilat va xosiyati haqida qomusiy bilim egalari Abu Rayxon Beruniy, Firdavsiy, Maxmud Qoshg‘ariy, Umar Xayyom, Alisher Navoiy, Fayzi Fayoziy, Muhammadali Soib, Mirzo Bedil, Kolim Koshoniy, Furqat, Muqimiy, Sadriddin Ayniy va Hamza kabilar ajoyib fikr mulohazalar bildirganlar, go‘zal shyerlar bitganlar. “Navro‘z”ni Beruniy “Navro‘z olamini boshlanishi” desa, Firdavsiy “Navro‘z bayramlar shoni” deydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
