Jismoniy tarbiya

Fiziologik  asosi.  I. 
M.  Seclienov  va 
I.  P. 
Pavlov  ishlarida 
erkin  h a ra k a tlarn i  s h ak llan tirish n in g   asosiy  fiziologik  m e- 
x a n iz m i  an iq la b   berilg an .  V a q tin c h a   alo q a la rn in g   tashkil 
b o ‘lishi  yordamida,  maxsus  harakat  aktining  bajarilishi  bosh-
55

---

qariladi.  Ularning  asosida  birinchi  tartibda  shartli  reflekslar 
tashkil  bo'lishi  yotishi  mumkin.
Harakat  malakasini  shakllantirish  jarayoni  shartli  ravishda 
uchta  li/iologik  bosqichga  b o iin ad i.  (H arakat  faoliyatlarning 
bcvosita  qaytalanishi  bilan  bog‘liq  b o ‘lgan  fiziologik  bosqichlar 
listicla  so'z  ketyapti.)  D em ak,  bu  yerda  harakat  faoliyatlar 
oldingi  amaliy  bajarilishining  motivatsiyasi  (sabablari)  Ko‘rib 
cliiqilmaydi.
1-  bosqich  markaziy  nerv  sistemasida  q o ‘zg‘atish  jarayo- 
nining  keng  irradiatsiyasida  shartli  reflekslar  aloqalarining 
kelishi  bilan  xarakterlanadi.
2-  b o sq ich   to r m o z   ja ra y o n in in g   rivojlanishi,  o rtiq c h a  
q o ‘zg ‘alish  irradiatsiyasining  ch eklanishi  bilan  farq  qiladi. 
O rtiq c h a   h arak a tlarn i  y o ‘qotib,  harak at  faoliyatlarni  biroz 
t o ‘g ‘ri  bajarish  bunga  taalluqli.
3-  bosqich  dinamik  stereotip  harakatning  vujudga  kelishini 
ta ’minlash,  to ‘g‘ri  shartlashgan,  takomillashgan  harakat  fao­
liyatlarni  bajarish  bilan  xarakterlanadi.
D inam ik  stereotip  bir  xil  (standart)  faoliyatlarda  asosiy 
fiziologik  harakat  sistemasidan  iborat  (masalan,  y o ‘lak  b o ‘ylab 
yugurish),  uning  harakatini  tashkil  etuvchi  izchillik  stereotipik 
q ay talan ad i.  A m m o ,  d in a m ik   stereo tip   o rg an iz m   m u h itg a 
moslanishining  yagona  formasi  hisoblanadi  (I.  P.  Pavlov).
H a r a k a t  m a lak asi  s h a k lla n is h in in g   fizio lo gik   fazasini 
harakat  faoliyatlariga  o ‘rgatish  etapi  bilan  aralashtirib  b o ‘l- 
maydi.  ( 0 ‘rgatish  strukturasiga  qaralsin.)  Fiziologik  bosqich 
bu  —  organizmga  harakat  faoliyatlarining  t a ’siri  asosida  kela- 
digan  biologik  jarayondir.
0 ‘rgatish  bosqichlari,  etaplari  bu  —  o ‘qituvchi  va  o ‘quv- 
chilarning  oxirgi  harakat  faoliyatlarni  o ‘rganishidagi  o'zaro  mu- 
n osabatining  pedagogik  ja ray o n idir.  Biologik  q o nu n iy a tlarn i 
bilish  orqali  m alaka  shakllanishini  yengillashtiradigan,  tez- 
latadigan  o ‘rgatish  metodi  va  manbalarini  tanlab  olish  m u m ­
kin.
Fiziologik  harakat  malakasining  uchta  komponentini  shartli 
ravishda  ajratish  qabul  qilingan:  afferentli,  markaziy  (program- 
malashtiradigan)  va  afferentli.