Jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari

11.5. Guruh mashg‘ulotlari.
Bu jismoniy tarbiyaning eng samarali shakli hisoblanadi. Guruh, mashg‘ulotlarining musbat tomoni shundan iboratki, eng yaxshi mutaxassis eng qulay sharoitda shifokor nazorati ostida shug‘ullanadi. "Salomatlik" guruhlaridagi mashg‘ulotlarning foydaliligi, sog‘lomlashtirish samarasi ishni tashkil etish va uslubiyatiga chambarchas bog‘liq. Yuqori ijobiy ta’sir katta yoshdagilarga ularning tanalarini funksional imkoniyatlariga qarab mashqlar tanlanadi, maxsus ishlab chiqadigan reja asosida qo‘llaniladi, mutaxassis va shifokor rahbarlik qiladi, tashqi muhitning qulay sharoitlarida bajariladi.
Sport majmualarida, o‘rta va mo‘ysafid yoshdagilarning dam olish joylarida o‘tkaziladigan guruh mashg‘ulotlari (stadionlar, gimnastika va o‘yin xillari, suzish suv havzalari, sport maydonchalari, bog‘lar, hiyobonlar). Jismoniy mashqlarning har xil turlari qo‘llaniladi. "Salomatlik" guruh mashg‘ulotlarida har xil mashqlar: gimnastika mashqlari, yengil atletika, chang‘ida yurish, uchish, suvda suzish sport o‘yinlari elementlari (voleybol, basketbol, tennis), velosipedda uchish qo‘llaniladi. Har xil mashqlar gimnastikadan, har xil mashqlar yengil atletikadan, suzish, yana bir qator sport turlaridan hosil etilgan mashg‘ulotlar juda yaxshi natijalar beradi.
"Salomatlik" zonalarida tashkil etilgan mashqlar va sog‘lomlashtirish omillari katta ahamiyatga ega. Bu borada professor Sh.M. Gasanov taklifi bilan tashkil etilgan. Baku markaziy salomatlik zonasi bunga yorqin misol bo‘la oladi. Bularning har xil bo‘lishiga qaramasdan bular ichida eng samaralisi jismoniy mashqlar davrasi yoki guruh mashg‘ulotlari hisoblanadi. Bunday mashg‘ulotlar jismoniy tarbiya va sportning hamma turli-tuman omillaridan keng foydalanishga imkon beradi.
Katta yoshlilarda asosan ko‘proq harakat va vegetativ funksiyalari normal izdan chiqqani uchun diqqat-e’tiborga shularni olish lozim. Bunday mashq qilish asta-sekin ohistalik bilan olib borilsa, qarigan vaqtda paydo bo‘ladigan ish qobiliyatini pasayishi, ichki organlarning funksional holatini normal izdan chiqishiga qarshi ta’sir ko‘rsatadi. Bunday usulda ishlash oldin salomatlik guruhida tekshiruvlar olib borgan olimlarning (Rakitina R.I., Pogrebnyak V.A.) ish yakunlariga asoslangan. Bunday yo‘nalishda olib borilgan mashqlar oddiydan murakkabga, yengildan og‘irga, tana holatlarini o‘zgartirib olib borish lozim, mashg‘ulotlarga yugurish, sakrash, chaqqonlikni va harakat koordinatsiyasini rivojlantiradigan mashqlar berish lozim. Birinchi boshlash vaqtida yetarli tayyorlanganlarga, qon aylanish va nafas a’zolari funksiyalarida nuqsonlari bor odamlarga shunday mashqlar berish kerakki, shu mashqlarga odam organizmi qoniqarli darajada moslashgan bo‘lishi kerak. Asta-sekin mashq qilish mahorati oshgan sari bu mashqlar arsenali kengaytirilmog‘i lozim. Guruh, mashg‘ulotlariga har xil jismoniy mashqlarni kiritish mumkin.
Stadionda olib boriladigan guruh mashg‘ulotlarida 45% dars gimnastika mashqlari va o‘yinlari, 35% dars gimnastika mashqlari, og‘ir va yengil atletika, o‘yinlar, 10% dars chang‘i va konki, 10% dars gimnastika mashqlari, harakatli o‘yinlar, suvda suzishga bag‘ishlangan (Osipov N.T.). "Salomatlik" guruhdarida, xonada olib boriladigan mashg‘ulotlarni har xil tarzda tashkil etish mumkin.
Birinchisi 60-90% asosiy gimnastika mashqlari, yugurish, sakrash, otish, 10-40% harakatli va sport o‘yinlari tashkil etadi.
Ikkinchi variant, suzish suv havzalari bor joylarda: 30% gimnastika asoslari, 20% vaqt - harakatli va sport o‘yinlariga, 50% suzishga ajratiladi.
N.V. Trofimov ko‘rsatishicha atmosfera havosida bajariladigan mashg‘ulotlar ham har xil variantda bo‘lishi mumkin.
Birinchi: 30% vaqt gimnastika asoslari.
30% vaqt yengil atletika elementlari. 40% vaqt harakatli va sport o‘yinlari.
Ikkinchi variant: 30% vaqt asosiy gimnastika. 30% vaqt yengil atletika.
20% vaqt harakatli va sport o‘yinlari.
20% vaqt suzish.
Uchinchi variant 20% vaqt asosiy gimnastika.
10% vaqt harakatli va sport o‘yinlari.
50% vaqt velosipedda uchish.
20% vaqt suvda suzish.
To‘rtinchi variant 20% vaqt gimnastika asoslari.
30% vaqt harakatli va sport o‘yinlari.
30% vaqt qayiqda eshkak eshish.
20% vaqt suvda suzish.
Muntazam ravishda shug‘ullangandan so‘ng bu vaqtlar nisbatan o‘zgaradi. I.P. Donchenko ko‘rsatishicha mashqlarga 62,8% vaqt ajratilgan. Bulardan 16,2% sport o‘yinlariga, 1% vaqt yengil atletika mashqlarini yadro bilan bajarganlar. Keyinchalik ikkinchi davrda asosiy gimnastika mashqlari kamaytirilgan – 53,2%: sport o‘yinlari 28,9%, yengil atletika mashqlari – 6,7% va qo‘shimcha 12,4% suvda suzish qo‘shilgan. Uchinchi davrda 52% gimnastika mashqlari, 27% sport o‘yinlari, 21 suvda suzish.
Vaqtni yuqoridagicha taqsimlash taxminiydir. Asosan shug‘ullanayotgan vaqtda meterologik shart-sharoit, shug‘ullanuvchilarning funksional imkoniyatlarini, material-texnik asosi, hamda shug‘ullanuvchilarning qulay holatda o‘tkazish uchun hamma shart-sharoitlar muhayyo bo‘lishi kerak. Mashqlar davomida siklik mashqlar qo‘llanilganda o‘pkaning tiriklik sig‘imi o‘rtacha 540 sm³ ga oshgach, ularning tana massasi 4,5 kg ga kamaygan, aniqlik mashqlar qo‘llanilganda o‘pkaning tiriklik sig‘imi 340 sm³ ga oshgan, tana massasi 2,2-2,5 kg gacha kamayganligini I.P. Donchenko ta’kidlaydi. Shular bilan bir qatorda guruh epidemiyasi vaqtida bu guruh o‘rtasida har xil bo‘lgan. Atsiklik guruhdagilarning 42,5-45% gacha gripp bilan og‘rigan, aniqlik mashqlar guruhida hech kim gripp bo‘lmagan, lekin bularning oila a’zolari gripp kasalligi bilan og‘rigan. Shu bilan bir qatorda uzoq siklik mashq bilan shug‘ullanish 10 km gacha chang‘ida yurish 50 yoshdan oshganlarda noqulay reaksiyaga sababchi bo‘lganligini G.N. Vasileva ma’lumotlaridan bilsak bo‘ladi. Qariyotgan organizm har xil tezlikdagi chidamlilikni talab etadigan mashqlarni bajarishda, o‘zlarida ancha qiyinchilik sezadilar.
Bu holatni yugurish mashqlarini bajarayotganda inobatga olish kerak. "Salomatlik" guruhlarida shug‘ullanayotgan vaqtda agarda organizm katta kuchlanishni yengishga tayyor bo‘lsa yugurish mashqini ehtiyotkorlik bilan kiritish kerak.
Mashg‘ulotni yugurish bilan boshlash va yugurishga o‘tish lozim, bu nafas harakatlarini tiklaydi, yurish, yugurish bilan almashib olib borilsa chidamlilik ortib boradi. Tez yugurish va undan musobaqa o‘tkazish man etiladi.
Katta yoshdagilarga yurak-tomir tizimlarida (infarktmiokard, qon bosim), o‘zgarishlar birmuncha vrachni maxsus ruxsatisiz yugurishni qo‘llash mumkin emas. Yugurishni faqat sog‘lom odamlarda qo‘llash mumkin.
Amaliy ish faoliyati davomida jismoniy tarbiya mashqlari oldiga qo‘yilgan vazifalarga har bir bosqichga alohida mashq dasturi tuziladi (N.V. Trofimov). Birinchi bosqichda uslubiyatchi oldiga beshta vazifa qo‘yiladi. Birinchi mashg‘ulotdan boshlab shular hal etilishi kerak:
1. Guruhni tashkil etish va to‘ldirish.
2. Har bir shug‘ullanvchi bilan to‘la tanishish.
3. Shug‘ullanuvchilarni jismoniy tayyorgarligini tekshirish.
4. Muntazam mashg‘ulotga kirishish.
5. Tanani chiniqishini boshlanishi.
Bu vazifalar hamma shug‘ullanuvchilar uchun umumiy bo‘lib, bir oy ichida hal etiladi.
Keyinchalik uslubiyatchi vazifasini kengaytiradi va aniqlashtiradi. Bu vazifa mashqlar orqali hal etiladi, mashqni amplitudasi kattalashtiriladi, bo‘g‘imlarning, umurtqa pogonasini egiluvchanligi orttiriladi, asta-sekin harakat koordinatsiyasini tiklashga ko‘paytiriladi, hamma mushak guruhlariga ishni ko‘paytiriladi, mushaklarni kuchlanish va bo‘shatish holatlariga o‘rgatiladi.
Ikkinchi bosqichda harakatni malakali bajarishga butun diqqat-e’tibor qaratiladi: yurak-tomir tizimini mustahkamlashga, nafas tizimini yaxshilashga va moddalar almashishiga umumiy va maxsus ta’sir ko‘rsatish bilan mushak tizimini taraqqiy ettirishga qaratiladi.
Uchinchi bosqichda oldiga qo‘yilgan vazifalar hal etiladi. Bundan tashqari murabbiy qaddi-qomatini rostlash, tayanch harakat apparatini to‘g‘rilashga mashqlar beradi. Harakat sifatini rivojlantirish, malakasini oshirish, chidamlilik, tezkorlik, ko‘pchilik mashqlar beriladi.
To‘rtinchi bosqichda qo‘lga kiritilgan jismoniy tayyorgarlik, ish qobiliyatini oshirish uchun sakrab turish mashqlari, murakkab koordinatsiya mashqlari beriladi. Shu holda malaka oshiriladi hamda suzish, chang‘ida yurish mashqlari kiritiladi.
Bu bosqichlarning uzun-qisqaligi shug‘ullanuvchilarning jismoniy tayyorgarligiga bog‘liq. O‘rtacha birinchi tibbiy guruhiga kiradiganlarga birinchi bosqich – 2 oy, ikkinchi bosqich – 3 oy, uchinchi bosqich – 7 oy. Ikkinchi tibbiy guruhiga kiradiganlarga birinchi bosqich – 2 oy, ikkinchi bosqich – 2-4 oy, uchinchi bosqich – 6-8 oy, uchinchi tibbiy guruhiga kiradiganlarga bi-rinchi bosqich – 4 oy, ikkinchi bosqich – 6 oy, uchinchi bosqich – 8 oy.
Salomatlik guruhlarida birinchi va ikkinchi bosqichlarda mashg‘ulotlar 3 qismdan tashkil topadi: 1) kirish, 2) asosiy qism, 3) yakuniy qism va 4 bosqichlarda asta-sekin funksional imkoniyatlar oshib borishi bilan jismoniy tarbiya mashqlari murakkablashadi, dars to‘rt qismdan iborat bo‘ladi.
Dars tarkibiga tayyorlovchi qism kiritiladi. Bunda asosiy qismga harakat bilimini rivojlanishiga, shug‘ullanuvchilarning mashq qilish qobiliyatini oshirishga qaratilgan mashqlar kiritiladi.
Jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish ishlari tajribasi shuni ko‘rsatdiki eng harakatli, mobil strukturada dars olib borgan ma’qul. Bu uni davom etishi va mazmuni holatiga qarab o‘zgarishiga imkoniyat beradi.
Salomatlik guruhlarida mashg‘ulotning davom etish vaqtini shug‘ullanuvchilarning jismoniy tayyorgarligiga va funksional holatiga bog‘liq.
Bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o‘tish bilan mashg‘ulot o‘tkazish vaqti o‘zgaradi. Masalan: birinchi bosqichda mashg‘ulot 45-60 daqiqa davom etsa, ikkinchi bosqichda 60-75 daqiqa davom etadi. Uchinchi bosqichda esa 90 daqiqa davom etadi.
Shunga qarab mashg‘ulotlarning ayrim qismlari ham o‘zgaradi.
49-jadval.O‘rta va muysafid yoshlarida mashg‘ulotlarni davomiyligi har xil bosqichlardaN.V. Trofimov ko‘rsatishicha