Jismoniy tarbiya fani bo'yicha o'quv tarbiya jarayonini rejalashtirish texnologiyasining asoslari

II. BOB. Ishlab chiqarishdagi kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarligi (KAJT) haqida tushuncha
2.1 O‘quv muassasalari talabalari uchun kasbiy-amaliy jismoniy
tayyorgarlik (KAJT)ning maqsadi, vazifasi va mezonlari
Sanoat korxonalari rahbarlariga siyosat va iqtisodni boshqarishni har tomonlama o ‘rganishar ekanlar, katta ruhiy-jismoniy xususiyat va sifatlarga ega boTishlari talab etiladi, ular har bir murakkab vaziyatda o ‘zini yo‘qotmaslikka, ortiqcha vahimaga tushmaslikka o‘rgatiladi. Jismoniy tarbiya va sport ishlab chiqarish samaradorligini
ta ’minlashning asosiy omilidir. Shuning uchun hozirgi zamon ziyolilari
jismoniy tarbiya tizimining asosiy holatlarini va kasbga boTgan amaliy-
jismoniy tayyorgarlikni bilishlari shart. Oliy o ‘quv muassasalaridagi
talabalar KAJTning maqsadi - yuqori malakali kasb egallashlariga
ko‘maklashishdir. Institut talabalari KAJTning asosiy vazifasi -
jismoniy tarbiya va sportning turli vositalari yordamida talabalarda
yuqori saviyali mutaxassis sifatlarini tarbiyalash.
Oliy ma’lumotli mutaxassisni jismonan tarbiyalash jarayonida
quyidagi vazifalar hal qilinadi:
1. Kasbga qiziqish, vijdonan ishlash, haqiqatparvarlik,
odamlarga hurmat, ular bilan yaxshi muomalada b o ‘lish, mehnatga
muhabbatni tarbiyalash, suhbatni, uchrashuvni qiziqarli va ravon olib
borish.
2. Tez yodlab qolish, ifodali nutq, tashkilotchilikning malaka va
ko‘nikmalarini hosil qilish.
3. Kasbga oid ish unumini, aqliy ish bajarish qobiliyatini
ta’minlash, markaziy asab, yurak-qon aylanish, nafas olish tizimlari
ishini yaxshilash; ko‘rish, eshitish, vestibulyar analizatorlarni
takomillashtirish.
4. Sog'liqni mustahkamlash, yurak-qon aylanish va asab
tizimlari xastalanishining oldini olish.
5. Oddiy ruhiy barqarorlik sifatlarini shakllantirish: biroz
jismoniy zo‘riqishlar, tana, bel va qo‘l mushaklarining umumiy va statik
chidamliligi, turli murakkab harakatlarni tez va aniq bajarish, chaqonlik,
chidamlilikni o ‘stirish; gipodinamiyaning oldini olish, kuzatuvchilikni
takomillashtirish, diqqat, tez fikr yuritish, iroda sifatlari - maqsadga
intilish, intizomlilik, tashabbuskorlik, qat’iylik, o ‘zini tuta bilish kabi
xususiyatlarni rivojlantirish.
Talabalar uchun KAJTni rejalashtirish va amalga oshirishda
uning samaradorlik mezonlarini bilishi shart.
Ular quyidagilar:
1. KAJTning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini belgilaydigan
mezonlar.
2. KAJTning aqliy mehnatga ta’sirini belgilaydigan mezonlar.
3. KAJTni tashkil qilish va uning uslublarini belgilaydigan
mezonlar.
4. KAJTning iqtisodiy maqbulligini belgilovchi mezonlar.
Biz tomondan olib borilgan ilmiy izlanishlar o ‘quv muassasasi
talabalarida kasbiy-amaliy jismoniy tayyorgarliklarni oshirishning
quyidagi yo‘llarini ko‘rsatdi:
1. Jismoniy tarbiya va sport bilan ko‘proq shug‘ullanish
talabaning mehnatga ishtiyoqini oshiradi. Talabalar oliygohda
o 'q iy o tg an paytlarida jism oniy tarbiya bilan hafitasiga 3 - 4 marta
sh u g ‘ullanishlari kerak.
2. Jismoniy tarbiya va sport bilan faol shug‘ullanish jarayoni
talabalarning bo‘lajak kasbi bo‘yicha kasbiy sifatlarni shakllantirib
berish.
Bulardan birinchisini qo‘llash maqsadga muvofiq.Ayrim
mutaxassislikni o ‘rganayotgan talabalar KAJTini amalga oshirish,
KAJTning umumiy va maxsus vazifalarini hal qilishga qaratiladi.
Shunga e ’tibor berish kerakki, ayrim sohalar bo‘yicha KAJT ning
maxsus vazifalaridan biri - muhandis mutaxassisligi uchun kerak
bo‘lgan sifatlarni rivojlantirishdir. Masalan, mashinasozlik
texnologiyasi, metal! kesuvchi asbob va uskunalar mutaxassisligidagi
talablar KAJTning qo‘shimcha vazifalariga ko‘z bilan yaxshi ko‘rish,
k o ‘z bilan to ‘g ‘ri o ‘lchash, yaxshi eshitish, yuqori sezuvchanlikni
rivojlantirish tadbirlari kiradi.
KAJTning vositalari va uslublari, ularni tanlash. Bo‘lajak,
mutaxassislar uchun kerakli kasbiy sifatlarni maqsadga yo‘naltirib
shakllantirishda KAJT vositalari alohida o‘rin egallaydi.
KAJTning asosiy vositasi jismoniy mashqlardir. KAJT egallash
m aqsadida shug'ullaniladigan jismoniy mashqlar bir necha guruhlarga
b o ‘linadi. Y a’ni mashqlarning y o ‘naltirilganligi, organizmning a'zo
tarmoqlarga ta ’siri, yurak-qon, nafas olish tizimlari, vestibulyar
apparatning rivojlanganligi va takomillashganligi. Jismoniy mashqlar
ruhiy-jismoniy sifatlar: kuch, tezlik, harakat, umumiy va statik
chidamkorlik, egiluvchanlik, chaqqonlik, diqqat, emotsional
tu rg ‘unlikni rivojlantiruvchi mashqlarga bolinadi.
Tirmashib chiqish, baland joyda ishlash, yukni bir joydan
ikkinchi jo yga tashish, rasional yurish kabi malakalarni shakllantiruvchi
mashqlarga ajratiladi.
Ular sport turlari (alpinizm, tog‘da yurish, gimnastika, og‘ir
atletika, turizm va yengil atletika) ning asosiy va maxsus mashqlaridan
olinadi.
Jismoniy mashqlar bilan birgalikda tabiat omillari - quyosh,
havo, suvdan ham foydalaniladi. Agar ular to ‘g ‘ri qo‘llanilsa, jismoniy
mashqlarni qo‘llash samaradorligi oshib, KAJTning alohida vositasi
bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, 30 - 40 kun tog‘li joylarda yashagan
kishining jismoniy va aqliy ish bajarish qobiliyati yaxshilanib, tashqi
muhitning turli xil omillariga chidamliligi ortadi.
Kasbiy faoliyatning ayrim belgilari KAJTning vositalari sifatida
ham qo‘llaniladi, masalan, zinaga tirmashib va yugurib chiqish
(energetik-muhandislar uchun), avtomobil haydovchilariga avtomobil va
avtomobil xo‘jaligi mutaxassisligidagi talabalar uchun tavsiya etiladi.
Bo lajak mutaxassislarning kasbiy sifatlarini maqsadga
yo‘naltirib, shakllantiruvchi vositalarni tanlab olish zarur. Vositalar
tanlab olishda quyidagi tamoiylarga rioya qilish kerak:
- KAJT vazifalarini maksimal amalga oshirish - ko‘nikma va
malakalar hosil qilish;
- Jismoniy tarbiya vositalari orqali bajariladigan vazifalarini har
tomonlama hal qilinishini ta ’minlash.
Jismoniy tarbiya vositalari yordamida paydo bo‘lgan bilim,
ko‘nikma va malakalar ishlab chiqarish jarayoni uch bosqichda
rejalashtiriladi va amalga oshiriladi.
Birinchi bosqich maxsus nazariy, uslubiy va amaliy darslarda
oliy o ‘quv yurti va ishlab chiqarish sharoitlari bilan tanishib, jismoniy
tarbiya va sportning aniq vositalarini qo‘llash o ‘rganib chiqiladi. Talaba
bilan yakama-yakka ishlash uslubini qo‘llash mumkin, texnik vositalarni
qo‘llab o‘rganish va nazorat qilish ham yaxshi natija beradi.
Ikkinchi bosqichda jismoniy tarbiya va sport qismlarga ajratilib
o‘rganiladi. Bu vazifa yo‘riqchilik amaliyoti jarayonida va uy
vazifalarini bajarishda hal qilinadi (mashqlar kompleksini tuzish,
gimnastikaning kirish qismi, jismoniy tarbiya tanaffuslari va hokazo).
Bu bosqichda o ‘rganiladigan mashqlar, o ‘tkaziladigan tadbirlar hal
qilinishi lozim.
Uchinchi bosqichda o ‘rganuvchilarning ishlab chiqarish
faoliyati hisobga olinib, ko‘nikma va malakalar yanada
takomillashtiriladi. Jamoada jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini
tashkil qilish va har kim o ‘z kun tartibiga jismoniy tarbiya tadbirlarini
kiritishi asosiy uslub hisoblanadi.
Yuqori toifali mutaxassislarning kasbiy faoliyati uchun muhim
bo‘lgan harakat ko‘nikma va malakalarini KAJT tarmog‘i ichida
maqsadga yo‘naltirilib shakllantirilganda, o ‘rgatish jarayonining
quyidagi turkumini qo‘llash tavsiya etiladi:
- harakatlarni qismlarga bo‘lib o‘rganish (o‘rganilgan harakat
texnikasini yaxshi o ‘zlashtirib, ishlab chiqarish sharoitlariga
moslashtirish va kasbiy malaka hosil qilish).
Harakat malakalarini shakllantirishning asosiy uslubi mashq
b o ‘lib, takomillashtirish maqsadida u bir necha marta takrorlanishi
kerak. Bu bosqichda so‘z va sensor uslublari keng qo‘llaniladi, eshitish
va k o ‘rish qobiliyatiga asosiy e ’tibor beriladi. Yangi harakatlarni
o ’rganish jarayonida asab tarmog‘i tez charchaydi. Harakatlarni bo‘lib
o ‘rg an ish bosqichida mashqni butunligicha o ‘rganish uslubi yetakchi
hisoblanadi, shu bilan birga so ‘z uslubi ham qo‘llaniladi: tahlil,
kinofilm; slayd va boshqa usularni ham qoMlash mumkin. Texnika
vositalari (trenajyor) yordamida o ‘rgatishni ham keng qo‘llash mumkin.

2.