Jismoniy madaniyat kafedrasi

Harakat ko‘nikmalari va malakalari
Jismoniy tarbiyaga xos bo‘lgan ko‘p qirrali vazifalarning barchasi harakatni bajara olish va harakat malakasining shakllanishiga bog‘liqdir. Bu jarayonga xos qonuniyatlarni bilish harakat faoliyatlarini o‘qitishning barcha bosqichlaridagi mazmunning to‘g‘ri va ratsional bo‘lishini ta’minlaydi, harakat faoliyatlarini egallashdagi notekisliklarga barham beradi va ta’limda shaklni o‘zgartirib yo‘lga qo‘yish uchun imkoniyat yaratadi, darslar tizimini talab darajasiga yaqinlashtirish, tayyorlov va yo‘llanma beruvchi mashqlardan samarali foydalanib, malakani ijobiy va salbiy ko‘chirishni ta’minlaydi. Harakat faoliyatlarini o‘qitish jarayonida tananing u yoki bu qismida harakatni boshqarish xususiyati o‘zgaradi, natijada harakat faoliyatini egallash darajasi ortadi. B.A.Ashmarin bu jarayonni quyidagicha ifodalagan:
O‘quvchi (shug‘ullanuvchi) maxsus bilimlar bazasida va tizimli mashqlar natijasida harakat faoliyatini bajarish uchun belgilangan imkoniyatlar chegarasiga yetadi, takomillashtirish uchun cheksiz imkoniyatlarga ega bo‘ladi. Harakat faoliyatini egallashning uch bosqichga bo‘linishi shartlidir. Bosqichlarning turg‘un chegaralari mavjudligi bilim berish vazifalarini belgilash va uni hal qilish uchun qulaydir.
Eski tajribalar, bilimlarga tayanib bajara olishning shakllanishi harakat faoliyatini egallash jarayonidan boshlanadi.
Harakatni bajara olish – bu harakat faoliyatining har bir bo‘lagiga o‘quvchining diqqat-e’tiborini to‘plash sharti asosida o‘rganilayotgan harakat faoliyatidir.
Harakat alomatlari – to‘la, bir butun harakat faoliyati tarkibidagi harakatlarni boshqarish avtomatlashmagan holda bajariladi. Natijada o‘quvchining ongi harakatning har bir elementi qanday bajarilishini sintez qilish bilan o‘ta band bo‘lib, ish yuqori darajadagi quvvat sarflash hisobiga iqtisod qilinmay, ahamiyatli darajadagi charchashga dosh berish hisobiga bajariladi.
Harakat vazifasini bajarish usuli turg‘un emas (takrorlashlarning maromi turlicha). Bu bosqichda harakat vazifasini oson, ko‘p quvvat sarflamay hal etish usuli izlanadi.
Harakatni bajara bilish harakat faoliyatini birinchi o‘rganayotganlar chetlab o‘tadigan xatolardan xoli bo‘lgan faoliyat emas.
Harakatni bajara olish asosan ijodiy izlanishlar orqali taqqoslash, solishtirishlar, harakatni bajarish usullarini baholash, ularni bir butun harakat faoliyatiga birlashtirish bo‘lib, bilim berish uchun katta imkoniyatlarni ochadi. Harakatni bajara bilish harakat faoliyatini egallashning shunday darajasiki, xususiyatiga ko‘ra u barcha yo‘llanma beruvchi mashqlarga tenglashtiriladi.
Harakatli mashqlarni ko‘p marotaba stereotip tarzida takrorlash ko‘nikma hosil qilishga olib keladi. Bunga takrorlash vaqtida harakat tuzilishiga jiddiy o‘zgarishlar kiritilmagan va harakat bir xil sharoitlarda bajarilgan taqdirdagina erishiladi.
O‘rganilgan harakatning nisbatan doimiy sharoitda tizimli namoyon qila olinishi uning asta-sekinlik bilan malakaga aylanishiga olib keladi.
Harakat malakasi – bu faoliyatni shunday bajarish qobiliyatiki, unda diqqat faoliyatning natijasi va sharoitiga yo‘naltirilib, uning tarkibiga kiradigan ayrim harakatlarni nisbiy e’tibor bilan bajara olishdir.
Bilim va tajribalar asosida egallangan harakat malakalari harakat faoliyati jarayonida harakatlarni avtomatlashmagan holda boshqarish qobiliyatidir.
Jismoniy tarbiya jarayonida ikki xil ko‘rinishda bo‘lgan harakat malakalari hosil qilinadi: a) yaxlit harakat faoliyatini amalga oshira olish; b) har xil murakkablikda bo‘lgan alohida harakatlarni bajara olish malakalari.
Malakaning o‘ziga xos belgilari:
1. Harakat faoliyati tarkibiga kiruvchi alohida harakatlarni bajarilishiga uncha e’tibor bermay bajarish. Bunga harakatni bajarish jarayoni avtomatlashuvining boshlanishi hisobiga erishiladi.
2. Harakatni avtomatlashgan darajada bajarish o‘rgatish natijasi yoki hayotiy tajriba amaliyoti natijasidir.
3. Harakat faoliyatining avtomatlashgan holda bajarilishida ong yetakchi o‘rinni egallaydi. Harakat malakasi shakllanishida faoliyat mazmuni avtomatlashmay, ayrim harakatlarning ijrosi jarayoni, ayrim elementlar tuzilishi avtomatlashadi.
4. O‘quvchining ongi asosan o‘zak tarkibiy qismlarga, sharoitning o‘zgarishi hisobiga va harakat vazifasining ijodiy hal qilinishiga yo‘naltiriladi.
5. Harakat malakasi yuqori turg‘unlikka ega. Bu shuni ko‘rsatadiki, boshqa sharoitda harakat faoliyati bajarilishining buzilishiga oz imkoniyat bo‘ladi (masalan, boshqa sport zali, boshqa jihoz, tomoshabinlar kuzatuvi).
6. Harakat malakasi uchun harakatlardagi ma’lum tizimning mavjudligi va o‘ziga xosligi. Bu alohida ajratilgan harakatlarni bir butun harakat faoliyatiga birlashtirishda ifodalanadi. Harakatlarning aniqligi ortadi, ularning ritmi takomillashadi, bir butun faoliyat ko‘rsatishning vaqti qisqaradi.
7. Harakat malakasining shakllanishi analizatorlar funksiyasini qayta taqsimlash bilan kuzatiladi. Harakat analizatorining o‘rni ortadi, harakat nazoratida mushak hissiyoti yetakchi ahamiyat kasb etadi: suzuvchining suvni, futbolchining to‘pni his qilishi kabi.
Harakat malakasi shakllanib bo‘lganidan so‘ng, uning rivojlanishi davom etadi. Agar ratsional takrorlash davom ettirilsa, unda malakaning yana ham takomillashuvi sodir bo‘ladi, uning barqarorlashuvi davom etadi. Malakani nisbatan moslashuvchanroq qilish uchun urinish davom etadi va afzal malaka deb qaraladigan turg‘unroq, yuqori harorat, shovqin va hokazolarning ta’siriga yetarli darajada moslashuvchan, kerak bo‘lsa, o‘zgaruvchan sharoitda qayta shakllantirish mumkin bo‘lgan malakani yaratish imkoni yuzaga keladi.
Harakat malakasi asta-sekin nisbatan uzoqroq vaqt ichida qator mayda yangilanishlar orqali vujudga keladi.
Notekis shakllanuvchi malakaning to‘rt turi mavjud:
1. Malakaning “salbiy tezlik” bilan shakllanishi. Ta’limning birlamchi bosqichida harakat faoliyatini o‘zlashtirish ancha tez amalga oshadi, keyinchalik uning sifatini yaxshilash nisbatan sust boradi. Bu yo‘sindagi malakaning shakllanishi harakat faoliyati texnikasini egallash uchun xosdir. O‘quvchilar harakat faoliyatlari asosini oson o‘zlashtiradilar, chunki maktab jismoniy tarbiya dasturiga oson harakatlar kiritilgan, uning detallarini o‘zlashtirish esa nisbatan uzoq davom etadi.
2. Malakaning “ijobiy va zudlik” bilan shakllanishi. Ta’limning birinchi bosqichida malaka sifatining o‘sishi ahamiyatli darajada bo‘lmaydi. So‘ng u keskin o‘sadi.
3. Malaka rivojlanishining sekinlashuvi. Malaka belgilangan mahorat darajasiga yetganda, ikkala ko‘rinishdagi tezlik bilan malakaning shakllanishi sodir bo‘lishi mumkin. Malaka qancha takomillashmagan bo‘lsa, o‘z navbatida, uni yanada yaxshilash uchun shunchalar katta pedagogik mahorat va kuch talab qilinadi.
4. Malaka rivojlanishining ushlanishi. Ushlanish ikki sabab orqali sodir bo‘lishi mumkin:
- vaqt o‘tishi bilan organizmda malakaning sifat o‘zgarishlariga olib keluvchi sezilarsiz moslashuv jarayonining borishi;
- ta’lim usuliyatining noto‘g‘riligi yoki harakat sifatlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi orqali kelib chiqadigan sabablar.
Agar malakaning ushlanishi sababi to‘g‘ri aniqlansa, uni yengish, tezroq o‘tishini ta’minlash uchun birinchi sabab vaqt, ikkinchi sabab o‘qitishning vosita va uslublari bo‘lib, lozim bo‘lsa ularni keskin o‘zgartirish kerak.
Harakat malakasi barcha shartli reflekslar qatori, agar mustahkamlab turilmasa so‘nadi. So‘nish malakaning ketma-ketligiga o‘xshash birin-ketin yoki unga teskari tartibida sodir bo‘ladi. Harakat malakasi mashqni takrorlamay qo‘yish orqaligina yomonlashmay, harakat sifatlari darajasining, organizmdagi funksional imkoniyatlarning pasayishi orqali ham sodir bo‘lishi mumkin. Masalan, yoshi o‘tgan gimnastikachilar siltash bilan bajariladigan texnik jihatdan yengil mashqlarni juda osonlik bilan qo‘shpoyada bajarsalar, halqada kuch bilan bajariladigan mashqlarni uddalay olmaydilar.