Jinoyat qonunining vaqt bo‘yicha amal qilishi deganda nima tushuniladi? Moddiy tarkibli, formal tarkibli jinoyatlarni ta’riflab bering

bilan javobgarlikdan ozod qilishning huquqiy shartlarini bayon 
eting. 
Jinoiy javobgarlikka tortish muddatining o‘tishi bu – shaxsni jinoiy javobgarlikka 
tortish uchun jinoyat qonunida belgilangan muddatning o‘tishidir. Xususan, 
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 64-moddasida jinoyat sodir etilgan 
kundan boshlab quyidagi muddatlar o‘tib ketgan bo‘lsa: a) ijtimoiy xavfi katta 
bo‘lmagan jinoyat sodir etilgan kundan boshlab — ikki yil; b) uncha og‘ir 
bo‘lmagan jinoyat sodir etilgan kundan boshlab — to‘rt yil; d) og‘ir jinoyat sodir 
etilgan kundan boshlab — sakkiz yil; e) o‘ta og‘ir jinoyat sodir etilgan kundan 
boshlab — o‘n to‘rt yil o‘tib ketgan bo‘lsa, shaxs javobgarlikdan ozod qilinadi. 
Javobgarlikka tortish muddati jinoyat sodir etilgan kundan boshlab hukm qonuniy 
kuchga kirgan kungacha hisoblanadi. Shu o‘rinda muddatlarni hisoblashda 
jinoyatni sodir etilishi vaqtini aniqlab olish lozim. Jinoyat qonunida jinoyatni 
tamom bo‘lgan vaqt jinoyatning tarkibi obyektiv tomonining tuzilishiga (moddiy 

---

tarkib va formal tarkib) bog‘liq bo‘ladi. Javobgarlikka tortish muddatlarining o‘tib 
ketganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish masalasi dastlabki tergov 
bosqichida surishtiruvchi, tergovchi, prokuror tomonidan shaxsni jinoyat sodir 
etishda aybliligi to‘g‘risidagi masalani hal qilmasdan jinoyat ishini tugatish 
to‘g‘risidagi qaror asosida tugatiladi. Javobgarlikka tortish muddati jinoyat ishi 
sudda ko‘rilayotgan vaqtda o‘tib ketgan bo‘lsa, jinoyat ishi sud tomonidan ajrim 
bilan tugatiladi. 
29.
Aybdor o‘z qilmishiga amalda pushaymon bo‘lganligi 
munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish va yarashilganligi 
munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilishning o‘zaro 
o‘xshash va farqli jihatlarini bayon eting
. 
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 66-moddasida aybdor o‘z 
qilmishiga amalda pushaymon bo‘lganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod 
qilishning quyidagi shartlari keltirilgan: 1) shaxs ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan 
yoki uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatni birinchi marta sodir etganligi; 2) aybini 
bo‘yniga olish to‘g‘risida arz qilganligi; 3) shaxs o‘z qilmishiga chin ko‘ngildan 
pushaymon bo‘lganligi; 4) jinoyatning ochilishiga faol yordam berganligi; 5) 
jinoyat oqibatida yetkazilgan zararni bartaraf qilganligi. Ushbu keltirilgan 
holatlarning barchasi bir vaqtda mavjud bo‘lganda jinoyat sodir etgan shaxs o‘z 
qilmishiga amalda pushaymon bo‘lganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod 
qilinishi mumkin. Yuqorida keltirilgan holatlarning barchasi bir vaqtda bo‘lmagan 
taqdirda ushbu norma qo‘llanilmay, shaxsga nisbatan jazoni yengillashtiruvchi 
holatlar (JK 55-moddasi), yengilroq jazo tayinlash yoki aybdor o‘z qilmishiga 
amalda pushaymon bo‘lganida (JK 57-moddasi) jazo tayinlash normalari 
qo‘llanilishi mumkin. Ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan jinoyatlar qasddan sodir 
etilib, qonunda uch yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish 
tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar, shuningdek ehtiyotsizlik oqibatida sodir 
etilib, qonunda besh yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish 
tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar tushuniladi. Uncha og‘ir bo‘lmagan 
jinoyatlar qasddan sodir etilib, qonunda uch yildan ortiq, lekin besh yildan ko‘p 
bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan 
jinoyatlar, shuningdek ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilib, qonunda besh yildan 
ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan 
jinoyatlar. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 23-moddasi 
asosida jinoyatni birinchi marta sodir etganligi deganda shaxsni sudning qonuniy 
kuchga kirgan ayblov hukmi asosida javobgarlikka tortilmaganini tushunilishi 
lozim. Agar shaxsga nisbatan jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan, ammo ayblilik 
to‘g‘risidagi masalani hal qilmay turib jinoyat ishi tugatilgan bo‘lsa ham unga 
nisbatan JKning 66-moddasini qo‘llashni istisno etmaydi. Aybni bo‘yniga olish 
to‘g‘risidagi arz qilish – ariza beruvchining o‘zi sodir etgan jinoyati to‘g‘risida u 
shu jinoyatni sodir etishda gumon qilinmasdan va unga ayblov e’lon etilmasdan 

---

oldin bergan xabaridir. Chin ko‘ngildan pushaymon bo‘lish bu – shaxsning o‘z 
sodir etgan qilmishi va uning oqibatlariga bo‘lgan ruhiy munosabati bo‘lib, chin 
ko‘ngildan pushaymonlik nafaqat kechirim so‘rashda, balki jinoyat oqibatlarini 
bartaraf etishda faol ishtirok etishda, yetkazilgan zararni qoplashda, o‘zida 
aybdorlik hissini tuygan holda jabrlanuvchi va jinoyat natijasida jabrlanganlar, 
ularning yaqinlari, jamoatchilik oldida o‘zidagi ijobiy o‘zgarishlarni ko‘rsatishda 
ifodalanadi. Jinoyatning ochilishiga faol yordam berish bu – shaxs tomonidan 
dastlabki tergov yoki sud organlariga ma’lum bo‘lmagan, ammo jinoyatning sodir 
etilishi bilan bog‘liq bo‘lgan faktlar va ma’lumotlarni taqdim etish, vakolatli 
organlarga topshirish, tekshirilayotgan hodisaga oid muayyan harakatlar, sharoit va 
holatlarni tiklash hamda zaruriy tajribalar o‘tkazish faol ishtirok etish tushuniladi