Jinoyat huquqi va kriminologiya

“Shaxs  bir  qilmishi  bilan  JK 

Maxsus  qism  truli  moddalarida  nazarda  tutilgan  jinoyatlarni  sodir  etsa, 

jinoyatlar  majmui  bo’yicha  tayinlangan  jazolarning  yengilrog’i  og’irrog’i  bilan 

qoplanadi yoxud jazolarni to’la yoki qisman qo’shish bilan orqali uzil-kesil jazo 

tayinlanadi”. 

 

Nazarimizda, jazo tayinlashning yuqoridagi qoidalari mamlakatimizda olib  

borilayotgan jinoiy-huquqiy siyosatning liberallshtirish mazmun-mohiyatiga, ya’ni 

odillik, insonparvarlik prinsiplariga to’la mos keladi.  

 

O’zbekiston  Respublikasi  Jinoyat  kodeksi  jazo  tizimidagi  asosiy  jazolardan 

biri  bu  jarima  jazosidir.  Sud-huquq  islohotlari  davrida  “iqtisodiyot  sohasidagi 

jinoyat ishlari bo’yicha qamoq va ozodlikdan mahrum etish jazolari o’rniga jarima 

shaklidagi  iqtisodiy  sanksiyani  qo’llash  imkoniyati  ancha  kengaytirildi

1

”. 

Shuningdek,  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi  Plenumining  “Sudlar  tomonidan 

jinoyat  uchun  jazo  tayinlash  amaliyoti  to’g’risida”gi  qarori

2

da  ham  jarima 

tariqasidagi  jazo  turini  nafaqat  ijtimoiy  xavfi  katta  bo’lmagan  va  uncha  og’ir 

bo’lmagan  jinoyatlar,  balki  og’ir  jinoyat  sodir  etishda  aybdor  deb  topilgan 

shaxslarga nisbatan ham, agar bu jazo qonun sanksiyasida nazarda tutilgan bo’lsa, 

kengroq qo’llash tavsiya etilgan.   

                                                             

1

  Karimov  I.A.  O'zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisi  Qonunchilik  palatasi  va  Senatining  qo’shma  majlisidagi 

“Mamlakatimizda  demokratik  islohotlarni  yanada  chuqurlashtirish  va  fuqarolik  jamiyatini  rivojlantirish 

konsepsiyasi” nomli ma’ruzasi // Xalq so’zi. 2010-yil 13-noyabr. 

2

 

http://www.lex.uz//aha8cnwce65%cib

  

47 

 

 

Ushbu  ko’rsatmadan  kelib  chiqqan  holda  bugungi  kunda  sud  amaliyotida 

jarima tariqasidagi jazo keng doirada qo’llanilmoqda. Bir necha jinoyat sodir etish 

holatlari ham bundan mustasno emas.  

 

Tergov-sud  amaliyotida  garchi  jarima  jazosini  qo’llash  bilan  bog’liq 

muammolar  ko’zga  tashlanmasa-da,  ammo  advokatlik  amaliyoti  ushbu  jazo 

qo’llanilishi  bilan  bog’liq  quyidagi  muammo  juda  ko’p  hukmlarda  uchrashini 

ta’kidlamoqda.  

 

Tuman sudi tomonidan fuqaro A. ga nisbatan JK 182-moddasi birinchi qismi 

va  184-moddasi  ikkinchi  qismi  “b”  bandi  bilan  qo’zg’atilgan  jinoyat  ishi  ko’rib 

chiqildi.  Ish  holatlariga  qaraganda,  A.  JK  182-moddasi  birinchi  qismida 

ko’rsatilgan  jinoyatni  2013-yilning  fevral  oyida  sodir  etgan,  JK  184-moddasi 

ikkinchi  qismi  “b”  bandida  ko’rsatilgan  jinoyatni  esa,  2014-yilning  mart  oyida 

sodir  etgan.  Unga  nisbatan  jinoyat  ishi  esa,  2015-yilning  aprel  oyida  qo’zg’atilib, 

sud tomonidan iyun oyida ko’rib chiqilgan. A. JK ning yuqoridagi moddalari bilan 

aybdor deb topilgan va unga nisbatan JK 182-moddasi birinchi qismi bo’yicha eng 

kam oylik ish haqining ikki yuz baravari miqdorida jarima jazosi, JK 184-moddasi 

ikkinchi qismi bilan  ham eng kam oylik  ish  haqining  ikki  yuz baravari  miqdorida 

jarima  jazosi  tayinlangan.  Jinoyat  kodeksi  59-moddasi  ikkinchi  qismiga  ko’ra,  

sanskiya  doirasida  tayinlangan  jazolarni  qisman  qo’shish  qoidasi  qo’llanilib,  eng 

kam oylik ish haqining uch yuz baravari miqdorida jarima tariqasida uzil-kesil jazo 

tayinlangan

1

.  “Sudlar  tomonidan  jinoyat  uchun  jazo  tayinlash  amaliyoti 

to’g’risida”gi 

qarorda 

tushuntirish 

berilganki, 

jarima 

tariqasidagi 

jazo 

tayinlanganda  hukmning  qaror  qismida  jarima  miqdori  bilan  bir  qatorda  uning 

jinoyat  sodir  etilgan  vaqtdagi  eng  kam  oylik  ish  haqi  miqdoridan  kelib  chiqib 

hisoblangan,  jami  summasi  ham  ko’rsatiladi.  Ushbu  qoidadan  kelib  chiqib, 

yuqoridagi holatda tuman sudi A. ga nisbatan eng kam oylik ish haqining uch yuz 

baravari  miqdoridagi jarimani 2014-yil  mart oyida amalda  bo’lgan eng  kam oylik 

ish haqi miqdoridan – 96 105 so’mdan kelib chiqib, 300x96 105=28 831 500 so’m 

miqdorida  jarima  to’lashi  lozimligini  hukmning  qaror  qismida  ko’rsatib 

                                                             

1

 Jinoyat ishlari bo’yicha Toshkent shahar Mirzo Ulug’bek tuman sudining 2015-yilgi arxiv ma’lumotlaridan. 

48 

 

qo’ymoqda. Lekin nima uchun sud jinoyatlardan biri 2013-yilda sodir etilganligini 

va  jarima  miqdori  ham  o’sha  vaqtdagi  eng  kam  oylik  ish  haqi  miqdoridan  kelib 

chiqishi  kerakigiga  e’tibor  bermayapti  va  uzil-kesil  jazo  tayinlanganda  eng  kam 

oylik  ish  haqi  miqdorini  so’nggi  jinoyat  sodir  etilgan  paytdagi  miqdordan  kelib 

chiqmoqda?  Bu jinoyat qonunining vaqt bo’yicha amal qilish qoidasining buzilishi 

emasmi?  Vaholanki,  A.  tomonidan  birinchi  jinoyat  sodir  etilgan  vaqt  ya’ni  2013-

yilning  fevral  oyida  eng  kam  oylik  ish  haqi  miqdori  79 590  so’m  bo’lgan  va  bu 

miqdordan 

kelib 

chiqib 

uzil-kesil 

tayinlangan 

jarima 

hisoblansa, 

300x79 590=23877000  so’mni  tashkil  qiladi  va  oldingi  miqdordan  4954500  so’m 

farq  qilmoqda.  Yoki  bo’lmasa,  ko’rishimiz  mumkinki,  sud  alohida-alohida  jazo 

tayinlash  vaqtida  ikkita  jinoyatga  bir  xil  miqdordagi  jarima  jazosi  tayinlagan. 

Shundan  kelib  chiqib  qisman  qo’shish  vaqtida  ham  ulardan  teng  miqdorda  oladi 

deb  faraz  qilsak,  quyidagicha  miqdor  kelib  chiqadi:  150x79500=11925000  so’m, 

150x14475000  so’m,  jami  11925000+14475000=26400000.  Bu  miqdor  ham 

hukmda  ko’rsatilgan  miqdordan  2 431  500  so’m  farq  qiladi.  Miqdordagi  farqlarni 

oz summa deb bo’lmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har so’mning o’z o’rni bor 

va  sud  tomonidan  jinoyat  qonunining  prinsipial  qoidalaridan  birining  buzilishi 

aybdor shaxsning jazoni tezroq o’tab bo’lib, halol va normal turmush tarziga o’tib 

olishiga  qandaydir  ma’noda  xalaqit  beradi  va  shaxs  tomonidan  yangi  jinoyatlar 

sodir etilishiga sabab bo’lishi mumkin.  

 

Shu  o’rinda  aytish  kerakki,  Oliy  sud  Plenumining  yuqorida  qayd  etilgan 

qarorida  ham  bir  necha  jinoyat  uchun  jarima  jazosini  tayinlashda  qanday  qoidaga 

amal qilinishi xususida biror tushuntirish mavjud emas.  

 

BMTning  Fuqarolik  va  siyosiy  huquqlar  to’g’risidagi  xalqaro  pakti  15-

moddasi 1-bandida “Hech kim sodir etilgan paytida davlatning amalda bo’lgan 

ichki  qonunchiligi  yoki  xalqaro  qoidaga  ko’ra,  jinoyat  hisoblanmagan  biror-bir 

harakati yoki kamchilikka yo’l qo’ygani uchun jinoyat sodir etilganlikda aybdor 

deb  topilishi  mumkin  emas.  Xuddi  shuningdek,  jinoyat  sodir  etilgan  vaqtda 

qo’llanilishi  lozim  bo’lgan  jazoga  nisbatan  og’irroq  jazo  berilishi  mumkin  emas. 

49 

 

Аgar  jinoyat  sodir  etilganidan  keyin  qonun  bilan  nisbatan  yengil  jazo  belgilansa, 

ushbu qonun mazkur jinoyatchilikka nisbatan qo’llaniladi”, deya qayd etilgan

1

. 

 

Shu  nuqtayi  nazardan  quyidagi  taklifni  ilgari  suramiz:  Oliy  sud 

Plenumining  “Sudlar  tomonidan  jazo  tayinlash  amaliyoti  to’g’risida”  gi  qaroriga 

qo’shimcha  kiritib,  unda  bir  necha  jinoyat  uchun  jarima  jazosi  tayinlanayotganda 

alohida-alohida  jazo  tayinlash  vaqtida  har  bir  jinoyat  sodir  qilingan  vaqtdagi  eng 

kam  oylik  ish  haqlari  miqdoridan  kelib  chiqqan  holda  jarimaning  summasini 

belgilab  olib,  uzil-kesil  jazo  tayinlashda  summalarni  qo’shish  to’g’risida 

tushuntirish  berilishi  kerak.  Yoxud  uzil-kesil  jazo  tayinlashda  alohida-alohida 

tayinlangan  jazolardan  qancha  miqdordan  olinganligini  ko’rsatib,  shu  miqdorlar 

bo’yicha  tegishli eng kam oylik  ish  haqidan kelib chiqib,  uzil-kesil jazo  tayinlash 

to’g’risida ko’rsatma berilsa maqsadga muvofiq bo’lar edi, degan fikrdamiz. Zero, 

ushbu  ko’rsatmalar  jinoyat  qonunining  asl  mazmun-mohiyati  bo’yicha  qo’llanib, 

qonunning  vaqt  bo’yicha  amal  qilish  qoidasi  va  insonparvarlik  hamda  odillik 

prinsiplarining yanada to’laroq ro’yobga chiqishiga ko’maklashgan bo’lar edi.  

 

Amaliyotda  kam  bo’lsa-da,  uchrab  turadigan  muammolardan  yana  biri 

shuki,  Jinoyat    kodeksi    Maxsus    qismi    bir    qancha    moddalarida  yetkazilgan 

moddiy  zararning  o’rni  qoplangan  taqdirda  ozodlikdan  mahrum  qilish  jazosi 

qo’llanilmaydi,  degan  qism  bilan  to’ldirilganligi  munosabati  bilan  ozodlikdan 

mahrum  qilishni  tayinlashning  qonunda  cheklanganligi  bir  qator  muammolarni 

keltirib  chiqaradi.  Masalan,  shaxsning  qilmishi  Jinoyat  kodeksi  180-moddasi 

(soxta  bankrotlik)  va  228-modda  (hujjatlarni  qalbakilashtirish)  1-qismi  bilan 

jinoyatlar  majmui  tariqasida  kvalifikatsiya  qilingan  bo’lib,  jinoyatlarning  biri 

uchun ozodlikdan mahrum qilishdan boshqa, ya’ni axloq tuzatish ishlari, ikkinchisi 

uchun qamoq yoki boshqa bir jazo turi tayinlangan bo’lsa, uzil-kesil jazo tayinlash 

tartibi qanday bo’ladi. 

Bir  necha  jinoyat  sodir  etganlik  uchun  har  xil  turdagi 

jazolarni  qo’shish  yo’li  bilan  jazo  tayinlashda,  ma’lumki,  sud  O’zbekiston 

Respublikasi Jinoyat kodeksi 61-moddasida (har xil turdagi jazolarni qo’shishning 

                                                             

1

 Sh. Berdiyev // Qonunning vaqt bo’yicha amal qilish instituti. O’zbekiston Respublikasi Oliy sudining 

Axborotnomasi. 2015-yil 3-son. 29-bet.  

50 

 

hisoblash qoidalari) nazarda tutilgan qoidalarga amal qilib, jazoning og’irroq turini 

tayinlashi  lozim.  Unga  ko’ra,  har  xil  turdagi  asosiy  jazolarni  qo’shganda, 

ozodlikdan mahrum qilishning bir kuni:  

 

a) qamoq yoki intizomiy qismga jo’natishning bir kuniga;  

 

b)  axloq  tuzatish  ishlari  yoki  xizmat  bo’yicha  cheklashning  uch  kuniga 

to’g’ri keladi.  

 

Аmmo ushbu qoidaga ko’ra axloq tuzatish ishlari, qamoq, intizomiy qismga 

jo’natish, xizmat bo’yicha cheklash jazolarini bir-biriga qo’shish yoki alohida ijro  

etish  masalalari  tartibga  solinmagan.  Аmaliyotda  esa,  ushbu  hollarda  har  xil 

turdagi  asosiy  jazolarni  qo’shishda  bir  kunlik  qamoq  yoki  intizomiy  qismga 

jo’natishga uch kunlik axloq tuzatish ishlari, bir kunlik qamoqqa, intizomiy qismga 

jo’natishning bir kuni va uch kunlik axloq tuzatish ishlariga uch kunlik xizmat  

bo’yicha  cheklash  jazosi  muvofiq  kelishiga  asoslanadilar.  Qonunda  boshqa  jazo 

turlarini  faqat  ozodlikdan  mahrum  qilish  bilan  qo’shish  va  alohida-alohida  ijro 

etiladigan qoidalar nazarda tutilgan, xolos.  

 

Masalani, yuqoridagi tartibga ko’ra hal qilish, nazarimizda, adolatdan emas, 

chunki  Jinoyat  kodeksi  61-moddasining  1-qismi  (jazolarni  qo’shishning  hisoblash 

qoidalari)da  nazarda  tutilgan  qoidalar  asosan  ozodlikdan  mahrum  qilish  jazosiga 

tegishlidir. 

 

Аgarda  bir  necha  jinoyat  yuzasidan  tayinlangan  jazolarning  biri  axloq 

tuzatish  ishlari,  ikkinchisi  qamoq  bo’lsa,  yagona  jazo  tayinlash  masalasi  qanday 

hal  qilinishi  kerak?  Qonun  mazmuniga  ko’ra  axloq  tuzatish  ishlari,  xizmat 

bo’yicha  cheklash,  muayyan  huquqdan  mahrum  qilish  faqat  ozodlikdan  mahrum 

qilish  bilan  qo’shiladi.  Аytaylik,  sud  jinoyatlar  jami    tariqasida  jinoyatlardan  biri 

uchun  qamoq,  ikkinchisi  uchun  axloq  tuzatish  ishlari  tayinlasa  (har  ikki  jinoyati 

uchun  javobgarlikka  tortilgan  normalarning  sanksiyasida  ozodlikdan  mahrum 

qilish nazarda tutilmagan bo’lsa), yagona jazo tayinlash qanday hal qilinishi kerak? 

 

Аgarda  aybdorning  qilmishlari  kvalifikatsiya  qilingan  normalardan  birining 

sanksiyasida  ozodlikdan  mahrum  etish  nazarda  tutilgan  bo’lsa,  sud,  albatta, 

ozodlikdan maщrum qilishni tayinlaydi. Bunday jazo nazarda tutilmagan hollarda  

51 

 

sudlar ana shunday vaziyatdan chiqish uchun qanday harakatlar qiladilar? Bunday 

holda  ular  uchun  yagona  yo’l  qoladi.  Ya’ni  O’zbekiston  Respublikasi  Jinoyat 

kodeksi 61-moddasiga asoslanib, axloq tuzatish ishlarini ozodlikdan mahrum qilish  

jazosi bilan almashtirib, so’ng bu jazoga qamoq jazosini to’la yoki qisman qo’shib 

jazo tayinlashga majbur bo’ladilar. 

 

Amaliyotda  vujudga  kelayotgan  ushbu  muammolarni  bartaraf  etish 

yuzasidan  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi  Plenumi  tomonidan  har  xil  turdagi 

jazolarni  qo’shish  yuzasidan  tegishli  tushuntirish  berilsa  yoxud  bu  tushuntirishni 

Jinoyat  kodeksida  norma  sifatida  belgilab  qo’yilsa,  qonundagi  ushbu  bo’shliq 

bartaraf etilgan bo’lardi, degan fikrdamiz.  

 

Tuman sudi tomonidan fuqaro S. ga nisbatan jinoyat ishi ko’rib chiqilib, JK 

188-moddasi  (noqonuniy  tadbirkorlik  faoliyati  bilan  shug’ullanish)  va  278

5

-

moddasi  (kompyuter  sabotaji)  bilan  aybdor  deb  topilgan.  Ushbu  moddalar 

sanksiyalarida  muayyan  huquqdan  mahrum  qilish  jazosi  qo’shimcha  jazo 

tariqasida nazarda tutilgan va agar ish bo’yicha JK 57-moddasida nazarda tutilgan 

holatlar  mavjud bo’lmasa, qo’llanilishi  majburiydir. Shunga ko’ra, sud  S.  ga 188-

moddasi bo’yicha eng kam oylik  ish  haqining to’rt  yuz baravari  miqdorida jarima 

va  ikki  yil davomida tadbirkorlik  faoliyati  bilan shug’ullanish  huquqidan  mahrum 

qilish  jazosini  tayinlagan.  JK  278

5

-moddasi  bo’yicha  esa,  eng  kam  oylik  ish 

haqining uch baravari  miqdorida jarima va bir yil davomida kompyuter xizmatlari 

faoliyati  bilan  shug’ullanish  huquqidan  mahrum  etilgan.  JK  59-moddasi  yettinchi 

qismiga  asosan,  jinoyatlar  majmui  bo’yicha  tayinlangan  asosiy  jazoga  sud  ayrim 

jinoyatlar  uchun  tayinlangan  qo’shimcha  jazolarni  ham  qo’shishi  mumkin.  Bunda 

muayyan  huquqdan  mahrum  qilish  tariqasidagi  qo’shimcha  jazoning  uzil-kesil 

tayinlangan  muddati  JK  ning  45-moddasida  nazarda  tutilgan  eng  ko’p  muddatdan 

ortiq bo’lmasligi lozim. “Sudlar tomonidan jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti 

to’g’risida”gi  qarorda  quyidagicha  tushuntirishar  berilgan:  bir  necha  jinoyat  sodir 

etganlikda  aybdor  deb  topilgan  shaxsga  nisbatan  qo’shimcha  jazo  turi  va  miqdori 

asosiy  jazo  singari  har  bir  harakat  uchun  alohida,  so’ngra  esa  jinoyatlar  majmui 

bo’yicha  uzil-kesil  tayinlanishi  lozim.  Аgar  qo’shimcha  jazo  jinoyatlar  majmuiga 

52 

 

kiruvchi  birorta  ham  jinoyat  uchun  tayinlanmagan  bo’lsa,  u  jinoyatlar  majmui 

bo’yicha qo’llanilishi mumkin emas. 

 

Аgar jinoyatlar  majmuiga kiruvchi  ikki  va  undan  ko’p jinoyat  uchun aynan 

bir  turdagi  qo’shimcha  jazo  tayinlangan  bo’lsa,  uning  uzil-kesil  miqdori  ko’proq 

qo’shimcha jazo muddatini ko’zda tutuvchi modda sanksiyasi doirasida ularni to’la 

yoki  qisman  qo’shish  orqali,  jinoyat  qonuni  moddasida  muddat  belgilanmagan 

yoki  qo’shimcha  jazo  JK  45-moddasi  asosida  qo’llanilgan  bo’lsa,  ushbu  jazo  turi 

uchun  belgilangan  maksimal  muddat  doirasida    belgilanadi  (46-band).  52-bandda 

ham  shu  qoida  takrorlangan:  ikki  yoki  undan  ortiq  jinoyatlar  majmui  bo’yicha 

qo’shimcha  jazo  belgilashda,  agar  alohida  jinoyatlar  uchun  tayinlangan  jazo  bir 

turga mansub bo’lsa, sud ushbu qo’shimcha jazo turi uchun belgilangan maksimal 

muddat  doirasida  ularning  yengilrog’ini  og’irrog’i  bilan  qoplash  yoki  ularni  to’la 

yoki qisman qo’shish qoidasi bo’yicha uzil-kesil jazo tayinlaydi. 

 

Xo’sh,  yuqoridagi  keltirilgan  misolda  qo’shimcha  jazolar  qay  tartibda 

qo’shiladi?  Bu  o’rinda  ikkita  jinoyat  yuzasidan  ham  bir  xil  qo’shimcha  jazo  – 

muayyan  huquqdan  mahrum  qilish  jazosi  tayinlanmoqda,  faqat  mahrum 

qilinayotgan huquqlar har xil.  

 

Ushbu holatda bu qo’shimcha jazolarga nisbatan to’la yoki qisman qo’shish 

qoidalari qo’llanilmaydi va ular alohida-alohida tayinlanadi

1

.   

 

Garchi bir necha jinoyatlar uchun tayinlanayotgan qo’shimcha jazo bir xil – 

muayyan  huquqdan  mahrum  qilish  bo’lsa-da,  mahrum  qilinayotgan  huquqlar  turli 

xil bo’lganligi  uchun sud  ularni alohida  tayinlaydi:  ikki  yil  davomida tadbirkorlik 

faoliyati  bilan  shug’ullanmaslik  va  bir  yil  kompyuterlarga  xizmat  ko’rsatish 

faoliyati  bilan  shug’ullanmaslik.  Mazkur  holatni  Oliy  sud  Plenumining  qarorida 

“agar bir necha jinoyatlar uchun qo’shimcha jazolar tariqasida muayyan huquqdan 

mahrum  qilish  tayinlansa  va  ular  turli  xil  huquqlarni  nazarda  tutsa,  ular  alohida 

tayinlanadi” tarzida belgilab qo’yishni maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz.  

 

 

                                                             

1

 Usmonaliyev M. Jazo tayinlash // O’quv qo’llanma. “Yangi asr avlodi”. Toshkent – 2003. 84-bet. 

53 

 

2.2. Bir necha jinoyatlar uchun jazo tayinlash qoidalarini takomillashtirish 

bo’yicha ayrim xorijiy davlatlar tajribasi 

 

Bir  necha  jinoyatlar  sodir  etish  va  ular  uchun  jazo  tayinlash  masalasi 

yuzasidan  ayrim  xorijiy  davlatlar  tajribasini  o’rganganimizda  guvoh  bo’ldikki, 

Ispaniya, Yaponiya, Germaniya kabi davlatlarda bu  masala jinoyat qonunchiligida 

jazoga  bag’ishlangan  bo’lim  doirasida,  Rossiya,  Qozog’iston,  Belarus  kabi 

davlatlarda  esa,  jazo  bilan  birgalikda  jinoyatga  bag’ishlangan  bo’lim  doirasida  

ham  tartibga  solingan.  Quyida  ushbu  davlatlar  qonunchiligining  bir  necha 

jinoyatlar  uchun  jazo  tayinlash  bo’yicha  o’ziga  xos  xususiyatlarini  qiyosiy-tahlil 

qilgan holda ko’rib chiqamiz.  

 

Yuqoridagi 

paragraflarda 

ham 

aytib 

o’tgan 

edikki, 

Rossiya 

Federatsiyasining  2003-yil  8-dekabrdagi  federal  qonuniga  muvofiq  bir  qancha 

jinoyatlarning  shakli  sifatida  takroran  jinoyat  sodir  etish  Jinoyat  kodeksidan 

chiqarib  tashlangan.  Hozirda  jinoyatlar  majmui  va  retsidiv  jinoyat  bir  qancha 

jinoyatlarning shakllari sifatida tan olinadi.  

 

Rossiya  Federatsiyasi  Jinoyat  kodeksi  10-bobida  “Jazo  tayinlash”  deb 

nomlanib,  unda  har  qaysi  jinoyat  uchun  alohida  holda  jazo  tayinlash  tartibi 

mustaqil  belgilangan.  Ya’ni  yengillashtiruvchi  holatlar  mavjud  bo’lganda  (62-

modda), jinoyat uchun qonunda ko’rsatilganidan ham yengilroq jazo tayinlash (64-

modda),  tamom  bo’lmagan  jinoyatlar  uchun  jazo  tayinlash  (66-modda); 

ishtirokchilikda  sodir  etilgan  jinoyat  uchun  jazo  tayinlash  (67-modda);  retsidiv 

jinoyat  uchun jazo  tayinlash   (68-modda);  jinoyatlar  majmui  uchun jazo  tayinlash 

(69-modda); hukmlar jami uchun jazo tayinlash (70-modda)

1

. 

 

Rossiya  Federatsiyasi  Jinoyat  kodeksining  69-  moddasining  2-qismida 

“Аgar  jinoyatlar  majmui  tariqasida  sodir  etilgan  jinoyatlar  uncha  og’ir  bo’lmagan 

yoki  ijtimoiy  xavfi  katta  bo’lmagan  jinoyatlar  bo’lsa,  yoki  og’ir  yoki  o’ta  og’ir 

jinoyatlarga  tayyorgarlik  bo’lsa,  yoxud  og’ir  yoki  o’ta  og’ir  jinoyatga  suiqasd 

qilingan bo’lsa,  yengilroq jazoni  og’irrog’i bilan  qoplab  yoxud to’la  yoki qisman 

qo’shish  yo’li  bilan    uzil-kesil  jazo  tayinlanadi.  Bunda  tayinlangan  uzil-kesil 

                                                             

1

 

http://www.consultant.ru/codes/russian/criminal3cn5%cna

    

54 

 

jazoning  muddati  yoki  miqdori  jinoyatlar  majmuiga  kiruvchi  sodir  etilgan 

jinoyatlarning eng og’iri uchun belgilangan maksimal  muddatning yarimidan ortiq 

bo’lishi mumkin emas.” 

 

Ushbu  moddaning  uchinchi  qismiga  ko’ra  esa,  agar  sodir  etilgan  jinoyatlar 

majmuiga  kiruvchi  jinoyatlardan  loaqal  biri  og’ir  yoki  o’ta  og’ir  jinoyat  bo’lsa, 

jazolarni  qisman  yoki  to’la  qo’shish  yo’li  bilan  uzil-kesil  jazo  tayinlanadi.  Bunda 

agar  ozodlikdan  mahrum  qilish  tariqasidagi  jazo  tayinlanadigan  bo’lsa,  uzil-kesil 

tayinlangan  jazo  jinoyatlar  majmuiga  kiruvchi  jinoyatlardan  eng  og’iri  uchun 

belgilangan maksimal muddatning yarmidan oshishi mumkin emas.  

 

Mazkur  moddaning  to’rtinchi  qismida  esa,  jinoyatlar  majmui  uchun 

qo’shimcha  jazolarni  qo’llash  tartibi  yoritilgan.  Unga  ko’ra,  tayinlangan 

qo’shimcha  jazolar  Jinoyat  kodeksi  Umumiy  qismida  ko’rsatilgan  maksimal 

muddat doirasida to’la yoki qisman qo’shiladi.  

 

Yuqoridagilardan  ko’rishimiz  mumkinki,  Rossiya  Federatsiya  jinoyat 

qonunchiligida  jinoyatlar  jami  bo’yicha  tayinlanadigan  uzil-kesil  jazo  muddati 

yoki miqdoriga cheklash qo’yilmoqda, ya’ni sodir etilgan jinoyatlarning eng og’iri 

uchun belgilangan eng ko’p muddatning yarmidan ortiq bo’lishi mumkin emas. 

 

Bu holat ham insonparvarlik va jinoiy jazolarni liberallashtirish siyosatining 

mazmun-mohiyatiga  mos keladi  va shu  nuqtayi  nazardan  ushbu  normalarni  milliy 

qonunchiligimizga joriy qilish masalasini ko’rib chiqish maqsadga  muvofiq bo’lar 

edi.  

 

Ispaniya  Jinoyat  kodeksining  tahlili  shuni  ko’rsatadiki,  bir  qancha 

jinoyatlarning  ikki  shakli  mavjud:  jinoyatlar  jami  va  retsidiv.  Jazo  tayinlash 

qoidalariga  bag’ishlangan  bobda  jinoyatlar  jami  xususida  so’z  boradi.  Mazkur  JK 

ning 73-moddasiga muvofiq, jinoyatlar jami deganda, aybdor tomonidan ikki yoki 

undan  ortiq  jinoyatlarni  yoki  ijtimoiy  xavfli  qilmisharni  sodir  etish  tushuniladi. 

Ispaniya  Jinoyat  kodeksi  shaxs  tomonidan  ikki  yoki  undan  ortiq  jinoyatlar  sodir 

etilganida,  uzil-kesil  yagona  jazo  tayinlash  qoidalarini    nazarda  tutmaydi.  Ushbu 

hollarda  Jinoyat  kodeksining  73-moddasiga  ko’ra,    jazolar  birgalikda  ijro  etish 

55 

 

uchun  tayinlanadi.  Аgar  u  yoki  bu  jazoni  birgalikda  ijro  etish  mumkin  bo’lmasa, 

ular ketma-ketlik bilan og’iridan yengiliga navbatida mustaqil ijro etiladi.  

 

Ispaniya  Jinoyat  kodeksining  76-moddasi  jinoyatlar  jami  bo’yicha  jazo 

tayinlashning  maksimal  chegarasini  belgilaydi.  Jinoyatlar  jami  bo’yicha 

tayinlangan  jazo  eng  og’ir  jazoning  uch  karrasidan  oshib  ketmasligi  kerak. 

Quyidagi holatlarda maksimal chegara:  

-  agar  shaxs  ikki  yoki  undan  ortiq  jinoyat  uchun  sudlanayotgan  bo’lsa  va 

ulardan  biri  uchun  20  yilgacha  ozodlikdan  mahrum  qilish  jazosi 

belgilangan bo’lsa, 25 yilni;  

-  agar  shaxs  ikki  yoki  undan  ortiq  jinoyat  uchun  sudlanayotgan  bo’lsa  va 

ulardan  biri  uchun  20  yildan  ortiq  ozodlikdan  mahrum  qilish  jazosi 

nazarda tutilgan bo’lsa, 30 yilni tashkil etadi. 

 

Ispaniya Jinoyat kodeksining 77-moddasida jinoyatlarning  ideal jami  uchun 

jazo tayinlash haqida so’z  boradi. Ushbu moddadagi qoida “bir harakat bilan ikki 

yoki  undan ortiq  huquqbuzarlikni sodir etish”  haqida  hisoblanadi,  ya’ni jinoyatlar 

ideal  jamiga  nisbatan  qo’llaniladi.  Bunda  tayinlanadigan  uzil-kesil  jazo  sodir 

etilgan jinoyatlarning og’irrog’i uchun  tayinlanadigan jazodan kelib chiqadi va bu 

holatda  jazo  jinoyatlar  uchun  alohida-alohida  jazo  tayinlashga  nisbatan  yengilroq 

bo’lishi kerak

1

.  

 

Shundan  kelib  chiqib,  aytishimiz  mumkinki,  Ispaniya  jinoyat  qonunchiligi 

bo’yicha jinoyatlar  ideal jami bo’yicha tayinlanadigan jazo jinoyatlar real  majmui 

bo’yicha tayinlanadigan jazoga nisbatan yengildir. 

 

Yuqoridagilardan  kelib  chiqqan  holda,  Ispaniya  jinoyat  qonunchiligining 

ijobiy jihatlari sifatida quyidagilarni ko’rsatib o’tishimiz mumkin:  

 

jinoyatlar ideal jamiga kodeksda ta’rif berilganligi va jinoyatlar ideal jami va 

jinoyatlar real jami uchun jazo tayinlashning alohida tartiblari belgilanganligi;  

 

jazolarni birgalikda ijro etishning imkoni bo’lmasa ularni og’iridan yengiliga 

navbatida ijro etish to’g’risida qoida belgilanganligi. 

                                                             

1

 

http://legislationline.org/ru/documents/section/criminal-codes/spain3cni8%

  

56 

 

 

Bitiruv-malakaviy ishining yuqoridagi paragraflarida bir necha jinoyat sodir 

etish shakllari sifatida jinoyatlar ideal jami va jinoyatlar real jamini ajratish hamda 

ular uchun jazo tayinlashning alohida tartiblarini ishlab chiqish to’g’risida takliflar 

berilgandi.  Bu  takliflar  mazmun  jihatidan  Ispaniya  jinoyat  qonunchiligiga 

monanddir.   

 

Yaponiya  Jinoyat  kodeksida  bir  necha  jinoyat  sodir  etishning  ikki  turi 

ko’rsatilgan:  jinoyatlar  majmui  va  retsidiv  jinoyat.    Jinoyat  kodeksining  9-bobi 

jinoyatlar  majmuiga  bag’ishlangan.  Jinoyat  kodeksining  45-moddasiga  muvofiq, 

jinoyatlar  majmui  –  bu,  hali  sud  qarori  chiqarilmagan  shaxs  tomonidan  bir  necha 

jinoyatlarni  sodir  etishdir.  Yaponiya  Jinoyat  kodeksining  54-moddasida 

jinoyatlarning  ideal  jami  tushunchasi  berilgan  va  shu  moddaga  asosan  “Аgar  bir 

qilmish bir necha jinoyat tarkiblariga to’g’ri kelsa yoki harakat  jinoyat sodir etish 

vositasi,  yoxud  uning  oqibati  bo’lib,  boshqa  jinoyat  tarkibiga  to’g’ri  kelsa, 

qonunda nazarda tutilgan jazolarning og’iri tayinlanadi”. 

 

Jinoyat  kodeksi  9-bobida  jinoyatlar  jami  uchun  jazo  tayinlash  qoidalari 

belgilangan.  Unga  ko’ra,  jinoyatlar  jamiga  kiruvchi  eng  og’ir  jinoyat  uchun 

og’irroq jazoni qo’llash usuli va jazolarni qoplash usullari qo’llaniladi.  

 

Yaponiya  Jinoyat  kodeksining  46-moddasiga  muvofiq,  “Agar  jinoyatlar 

jamiga  kiruvchi  jinoyatlardan  biri  uchun  o’lim  jazosi  belgilangan  bo’lsa,  boshqa 

jazo chorasi qo’llanilmaydi, mol-mulkni musodara qilish jazosi bundan istisno”.  

 

Jinoyatlar  jami  bo’yicha  jarima  va  boshqa  jazolar  birgalikda  qo’llanilishi 

mumkin.  Jinoyatlar  jamiga  kiruvchi  jazolar  uchun  o’lim  jazosi  belgilangan  hollar 

bundan mustasno

1

.  

 

Germaniya Federativ Respublikasida bir qancha jinoyatlar sodir etish va ular 

uchun jazo tayinlash bilan bog’liq jihatlar Jinoyat kodeksining uchinchi bo’limi 3-

bobida  berilgan  bo’lib,  “Qonunlarni  bir  necha  marta  buzganlik  uchun  jazo 

choralari”  deb  nomlanadi.  Ushbu  bobning  52-paragrafiga  ko’ra,  “agar  bir  yoki 

shunga  o’xshash  qilmish  bir  necha  jinoyat  qonunlari  bir  qonunni  ko’p  marotaba 

buzsa, bitta jazo  qo’llaniladi”. Ushbu paragraf  mazmuni tahlili shuni ko’rsatadiki, 

                                                             

1

 

http://legislationline.org/ru/documents/section/criminal-codes/japan62bscn3cni3%

  

57 

 

uning  mazmuni  Germaniya  Federativ  Respubikasi  Jinoyat  kodeksi  bo’yicha  bir 

qancha jinoyat sodir etish  haqida emas, bir necha qonunlarni  yoki bir qonunni bir 

necha marta buzish haqida boryapti.  

 

Agar bir necha jinoyat qonunlari buzilsa, og’ir jazo belgilangan qonun bilan 

jazo  tayinlanadi.  Bunda  boshqa  qo’llanilishi  mumkin  bo’lgan  qonunlarga 

qaraganda jazo yengilroq bo’lishi mumkin emas.  

 

Bu holatda gap jinoyatlarning ideal majmui haqida bormoqda. Germaniyada 

jinoyatlarning  ideal  majmui  yagona  jinoyat  sifatida  qaraladi  va  ushbu  yagona 

jinoyatga bitta asosiy jazo tayinlanadi.  

 

Germaniya  Jinoyat  kodeksining  ko’rib  chiqilayotgan  bobi  53-paragrafi 

qilmishlar jamiga bag’ishlangan. Garchi bu paragrafda qilmishlar jami tushunchasi 

ochib berilmasa-da, ushbu paragraf mazmunidan, shuningdek 55-paragrafdan kelib 

chiqib,  qilmishlar  jamini  quyidagicha  tushunish  mumkin:  shaxs  tomonidan 

sudlangunga qadar  bir qancha  jinoyatlar sodir etish. 53-paragrafning  1-moddasiga 

muvofiq,  agar  shaxsning  sodir  etgan  bir  qancha  jinoiy  qilmishi  uchun  bir  vaqtda 

bir  necha  hukmlar  chiqarilgan  bo’lsa,  uning  oqibatida  bir  necha  ozodlikdan 

mahrum qilish yoki bir necha jarima jazolari tayinlangan bo’lsa, unda yagona jazo 

qo’llaniladi. Ko’rinib turibdiki, jinoyatlar jami uchun jazo tayinlash ikki bosqichda 

amalga  oshiriladi:  birinchi  bosqichda  alohida  jinoyatlar  uchun  jazo  tayinlansa, 

ikkinchi  bosqichda  umumiy  uzil-kesil  jazo  tayinlanadi.  54-paragrafda  bayon 

etilgan  qoidaga  binoan,  umumiy  jazo  jinoyat  uchun  tayinlangan  maksimal  jazo 

ko’paytirish yo’li bilan belgilanadi.  

 

Umumiy jazo miqdori muddatli jazolarda – ozodlikdan mahrum qilish uchun 

o’n  besh  yildan,  mulkiy  jazolarda  shaxs  jami  mulkining  yarmidan,  jarimalarda  – 

720 kunlik jarima stavkalaridan oshmasligi kerak

1

.  

 

Germaniya  Federativ  Respublikasi  Jinoyat  kodeksida  jinoyatlar  jami  uchun 

jazo tayinlashning juda liberal qoidalari belgilangan: har bir sodir etilgan jinoyatlar 

uchun tayinlangan  jazolar to’liq qo’shilmaydi, ozodlikdan  mahrum  qilishning  eng 

ko’p muddati o’n besh yildan oshmasligi kerak.   

                                                             

1

 

http://www.juris.de/legislature/codes/criminal/djai3n2%.ji4

  

58 

 

 

GFR Jinoyat kodeksini tahlil qilish  natijasida quyidagi  xulosalar qilindi: bir 

necha jinoyat sodir etganlik uchunmas, balki qonunlarni bir necha marta buzganlik 

uchun  jazo  choralari  belgilangan;  ushbu  qoidalarda  JK  ning  jazo  tayinlash 

to’g’risidagi  bo’limida  berilgan  bo’lib,  bir  qancha  jinoyatlarga  bag’ishlangan 

alohida bob yoki bo’lim mavjud emas.  

 

Germaniya  Federativ  Respublikasi  jinoyat  qonunchiligining  e’tiborli  jihati 

shuki,  u  o’ta  liberal  xarakterga  ega.  Bu  avvalo,  ushbu  davlat  rivojlanishining 

yuksak darajada ekanligi bilan bog’liq. O’zbekiston Respublikasida ham mamlakat 

va  jamiyat  taraqqiyoti  bilan  hamohang  tarzda  jazolarni  liberallashtirish  siyosati 

davom ettirilmoqda.  

 

1999-yilning  2-iyunida  qabul  qilingan  Belarus  Respublikasi  Jinoyat 

kodeksida bir qancha jinoyatlar sodir etish haqidagi normalar mavjud. Kodeksning 

yettinchi  bobi  “Bir  qancha  jinoyatlar”  deb  nomlanib,  ushbu  bobda  bir  qancha 

jinoyatlarning  quyidagi  shakllari  qayd  etilgan:  takroriy  jinoyatlar,  jinoyatlar  jami 

va retsidiv jinoyat.  

 

Belarus  Respublikasi  Jinoyat  kodeksining  41-moddasiga  muvofiq,  Jinoyat 

kodeksi  Maxsus  qismi  bir  moddasida  ikki  yoki  undan  ortiq  jinoyatni  sodir  etish 

takroriy  jinoyat  deb  topiladi.  Belarus  Respublikasi  Jinoyat  kodeksining  10-bobi 

“Jazo  tayinlash”  deb  nomlanib,  uning  bitta  moddasida  jinoyatlar  jami  uchun  jazo 

tayinlash  tartibi  belgilangan.  Belarus  Respublikasi  Jinoyat  kodeksining  71-

moddasiga  muvofiq,  “agar  Kodeks  Maxsus  qismi  moddasining  turli  qismlarida 

nazarda tutilgan bir xil turdagi jinoyatlar takroran sodir etilsa yoki birinchi holatda 

tamomlangan  jinoyat,  ikkinchi  holatda  xuddi  shunday  tamomlanmagan  jinoyat 

sodir  etilsa  yoxud  birinchi  holatda  shaxs  bajaruvchi,  ikkinchi  holatda  xuddi 

shunday jinoyatning boshqa ishtirokchisi bo’lsa, har bir jinoyat alohida baholanadi. 

Ushbu  holatda  har  bir  jinoyat  uchun  alohida  jazo  tayinlanadi  va  yengilroq  jazoni 

og’irrog’i bilan  qoplash orqali uzil-kesil jazo tayinlanadi”. 

 

Belarus  Respublikasi  Jinoyat  kodeksi  42-moddasida  jinoyatlar  majmui 

tushunchasi  berilgan:  “Jinoyat  kodeksi  Maxsus  qismining  turli  moddalarida 

59 

 

nazarda  tutilgan  ikki  yoki  undan  ortiq  jinoyatlarni  sodir  etish,  jinoyatlar  jami  deb 

topiladi. 

 

“Jazo”  deb  nomlangan  bo’limda  jinoyatlar  jami  bo’yicha  jazo  tayinlash 

qoidalari belgilangan. Belarus Jinoyat kodeksi 72-moddasiga ko’ra, jinoyatlar jami 

yuzasidan  jazo  tayinlashda  sud  har  bir  jinoyat  uchun  asosiy  va  qo’shimcha 

jazolarni  tayinlab,  yengilroq  jazoni og’irrog’i bilan qoplash  yoki jazolarni qisman 

yoki to’liq qo’shish yo’li uzil-kesil jazoni tayinlaydi.  

 

Agar  jinoyatlar  jamiga  hech  bo’lmaganda  bitta  og’ir  jinoyat  kirsa,  unda 

Belarus Respublikasi Jinoyat kodeksi 72-moddasi uchinchi qismiga muvofiq, uzil-

kesil  jazo  jazolarni  qisman  yoki  to’liq  qo’shish  yo’li  bilan  tayinlanadi.  Bunda 

ozodlikdan  mahrum  qilish  jazosi  sifatida  uzil-kesil  jazo  yigirma  yildan  oshib 

ketmasligi kerak.  

 

Rossiya  Federatsiyasi  va  Belarus  Respublikasi  kabi  davlatlar  Jinoyat 

kodekslarining jazo tayinlash borasidagi o’izga  xos  xususiyatlari shundaki,  ularda 

retsidiv  jinoyatlar  uchun  jazo  tayinlashning  alohida  tartiblari  nazarda  tutilgan. 

Xususan,  Belarus  Respublikasi  Jinoyat  65-moddasida  retsidiv  jinoyat  sodir 

etilganda  jazo  tayinlash  qoidalari  belgilangan  bo’lib,  unga  ko’ra,  retsidiv  jinoyat 

uchun ushbu jinoyat uchun belgilangan og’irroq jazo miqdorining yarmidan, xavfi 

retsidiv uchun uchdan ikki qismidan, o’ta xavfli retsidiv jinoyat uchun to’rtdan uch 

qismidan kam bo’lmasligi kerak.  

 

Belarus  Respublikasi  Jinoyat  kodeksi  64-moddasida  retsidiv  jinoyat 

javobgarlikni og’irlashtiruvchi holat sifatida belgilangan

1

.  

 

Retsidiv  jinoyatlar  uchun  jazo  tayinlashning  alohida  tartibi  belgilash 

masalasi  Jiyanov  M.H.  ning  ilmiy  ishida  ham  ilgari  surilib,  O’zbekiston 

Respublikasi  Jinoyat  kodeksiga  59

1

-modda  kiritishni  taklif  qilgan.  E’tiborli  jihati, 

uning  taklifi  Belarus  Respublikasi  Jinoyat  kodeksi  65-moddasi  bilan  mazmunan 

deyarli bir xil

2

.    

                                                             

1

 

http://www.pravo.kulichki.com/vip/uk/indeks.htm/hs79ss%

  

2

 Qarang: Jiyanov M.H. Bir qancha jinoyat sodir etganlik uchun javobgarlik muammolari: 12.00.08-Jinoyat huquqi 

va kriminologiya; yuridik fanlar doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya / Ilmiy maslahatchi: 

M.H.Rustamboyev. – T., 2012. 251-bet. 

60 

 

 

Yuqoridagi  tahlillardan  ko’rishimiz  mumkinki,  rivojlangan  davlatlarning 

aksariyatida  bir  qancha  jinoyat  sodir  etishning  ikki  shakli  –  jinoyatlar  majmui  va 

restsidiv  jinoyat  nazarda  tutilgan.  Bu  holatning  ijobiy  jihat  ekanligini  yuqoridagi 

paragraflarda  asoslashga  harakat  qilgan  edik.  Shu  nuqtayi  nazardan,  bu  ijobiy 

jihatni  mamlakatimiz  jinoyat  qonunchiligiga  tadbiq  etsak,  bu  jinoyat-huquqiy 

liberallashtirish  siyosatining  mazmun-mohiyatiga  mos  kelardi  va  inson  va  fuqaro 

huquqlarining  ishonchli  kafolati  sifatida  odillik  va  insonparvarlik  prinsiplarining 

to’laroq ro’yobga chiqishi uchun xizmat qilardi, degan fikrdamiz.  

 

Shuningdek,  Ispaniya  jinoyat  qonunchligining  jinoyatlar  ideal  jami  va 

jinoyatlar  real  jami  uchun  jazo  tayinlashning  alohida  tartibini  belgilashdek,  ijobiy 

tomonini  ham  o’zlashtirish  zarur.  Zero,  jinoyatlar  ideal  jami  va  jinoyatlar  real 

jamining  ijtimoiy  xavflilik  xususiyatlar  bir-biridan  ma’lum  darajada  farq  qiladi. 

Shuningdek,  retsidiv  jinoyat  uchun  ham  jazo  tayinlashning  alohida  tartibi 

belgilansa, maqsadga muvofiq bo’lar edi.