Ájiniyaz atindaǵi nókis mámleketlik pedagogikaliq instituti sırtqı bólim mektepge shekem tálim baǵdarı 4-kurs studenti Abubakirova Gulnurdin

Ádep-ikramliliq tárbiyasi mazmunı
Ádep-ikramliliq tárbiya tárbiyalik jumislar kompleksinde jetekshi orin tutadı. Ádep yaki tartip degende - adamlardin usi jámiyette katnaslar sisteması menen tariyxiy baylanisli bolǵan minez kuliklardi belgilep beretugin nizam - kaǵiydalar tusiniledi. Ádep - ikramliliq minez-ǵoylıq sazleri arabsha bolip, alar ozbek, karakalpak tilinde de óz mánisinde kollaniladi. Ayrım ádebiyatlarda Ádep-ikramliliq adamlardin xár bir jámiyetke tán minez-ǵoylıq normalari jiynagi delinse, baskalarinda bolsa, Ádep - ikramliliq jámiyetlik sáne tartip - kaǵiyda bolip, bul tartip - kagiyda jámiyetlik turmistin hámme taraularinda adamlardin xáreketin tartipke saliu funktsiyasin orinlaydi delinedi. Shiǵis alimlari Ádep-ikramliliqti ekige ajiratip táriyipleydi. Sanlıqtan ataqli pedagog hám shayir A. Avloniy adamlardi Ádep-ikramliliq jaqtan eki taparǵa bóledi hám hár bir taparǵa tiyisli shókkishn sipatlardi táriypleydi. Oniń kórsetiwinshe «jaqsi minezli hám jaman minezli» baladı. «Ádep-ikramliliq ilimi -adamlardiń minez-qulqin ekige bóliw bolip tabiladi. Eger nápsi payda bolip jaqsi minez-quliq. Eger tártipsizósip, jaman isler qilatuǵin bolip ketse, jamanliqqa say bolip jaman minez-quliq» dep ataladı. Demek Ádep-ikramliliq tárbiyada jaqsi minez-quliqti qáliplestiriw ushin gu'res alip bariladi.
Xaliq bilimlendiriw tarauinda okitiu okiushilardi' Ádep - ikramliliqti terenlestiriu menen birge alip bariladi. Alarda sáne menen minez birligi tárbiyalanadi. Jeke adamnin jámiyet hám Uatanga, miynetke, adamzlarga, az minez - kulkina katnasin tóbeendegishe tekseriu mu'mkin Miynetke Ádep ikramliliq qatnasti tárbiyalau -jeke adamnin pu'tkil ruxiy bagdarin belgileydi, sebebi islemey gurespey jasau mu'mkin emes. Miynet jasau negizi. Bul Ádep ikramliliq munásebet jeke adamnin miynet protsessinde payda balatugin jokari sánesinde miynettin turmistagi rolin anlauda jeke hám jámáát miynetine hurmet qiliu hám miynet suygishlikde sáulelenedi. Mektep okiushilari tóbeendegi tartip normalarina konigiu kerek'
1. Kabil kilingan tartip kagiydalarga okiuda, mektepte, bas uakitlarda keuil boliuge mutájlik seziu~
2. Ozin - ozi tekseriu hám az minez - kulkin baskariu
3. Jámáátke tartip buzǵan balalarga karsi belsene guresiu.
Tartip tiykarinda sona jatadi, oni kabil etiu baskaradi. Sanali tartipti támiyinleytugin kattilik garezsizlik, ozin tut biliu, sholkemles-tiriushilik kábiletlilik sipatilari bolip tabiladi. Sanali tartip xujdan hám duris sazlıq penen baylanisli.
Mektepke balalardi Ádep - ikramliliq tárbiyaga tárbiyalau sabak protsessinde, klasstan hám mektepten tis túrli jumislarda alip bariladi. Okiushilarga bilim (koz aldina keltiriu - sezim, obrazlı bilimler, xabar - auiz-eki maglumat, tusinik uliumalaskpn bilim) tukimlilik hám kánlikpeler berildi. Mektepte Ádep - ikramliliq tárbiya beriude xár kiyli usillar kollaniladi. Tóbeende usi usillardan keltiremiz'
1. Ádep - ikramliliq tárbiyasi okiu protsessi menen kosip alip bariladi. Ulli nemis pedagogı A. v. Distervogtin aytkaninday, jaksi okita bilgen okitiushi jaksi tárbiyalaydi
2. Ádep - ikramliliq protsessinin tabisi okiushilar hám mugallimler jámáátinin ukibina baylanisli. Buǵanın ushin jámáát auizbirshilikli hám tatiu, balalar tárbiyali boliui kerek
3. Tárbiyalik islerdin jobali boliui hám birlikli turde ámelge asiriliui Ádep -ikramliliq tabisin támiynleydi. A. S. Makarenkonin az waqıt jokargi bilimli, ozinshe isleytugin mugallimnen, bilim dárejesi pás (orta maglumat) bir jaǵadan jetkilikli júdá kópratugin bes muǵallim abzal»- degen umitpau kerek.
4. Mektepke uniamli ámotsional sharayat jaratiu Ádep tárbiya protsessine paydali tásir etedi. Máselen, Respublika Garezsizligi kúni, Nauriz bayramı kunleri
5. Bárine okiushilardin mekteptegi uliuma hám bir tártip kagiydalarina suyeniu
6. Ádep - ikramliliq tárbiyada balalardi sanali, tusiniklerdi sáulelendriude, tusindiriu, uktiriu, sáubet, báseki, lektsiya, keuil aliu, jazalau usillarin paydalaniu
7. Miynet aldingilari, ilim pán xizmetkerleri, miynet hám uris veteranları, kop balalai analar, imanli garrilar, xajilar menen ushirasiular sholkemlestirip bariu zárur.
Ulli adamlar Al-Farabiy, Al-Beruniy siyaqli ulli babalar ilim duńyasiniń jariq juldizlari bolip, aqil, Ádep-ikram hám ilimde pu'tkil duńya tán alǵan insanlar bolip qaldi. Alardiń pedagogikalıq hám ilimiy xizmetleri ruwxiy duńyamizdi bayitiwda biybaha miyraslar bolip esaplanadi. Ádep-ikramliliq qaǵiydalarin u'yreniw keleshekte insanlar arasinda, ómirde óz ornin tabiw ushin eń záru'r shárt bolip esaplanadi. Sanıń ushin de xaliq «Ádep-adamniń ziyneti» dep Ádepti ju'dá joqari bahalaǵan. Usiniń menen Ádep insan ushin altinnanda qimbat, Ádep adamǵa hár qanday jańa kiyim-kenshek hám bezeklerden de joqari turadı delinedi. Gárezsizlikke eriskennen keyin elimizde tálim-tárbiya tarawinda tu'pkilikli ózgerisler ju'z berip átir. Milliyligimiz tiklenip materiallıq hám ruwxiy bayliǵimizdiń jańa ashilǵan betleri ashilmaqta.
Prezidentimiz I. Karimov elimiz jaslariniń aqilli, bilimli ruwxiy tárepten jetilisken ozıniń ótken zamanı hám qádiriyatlari menen maqtana alatuǵin? atanniń gu'llep jasnaytuǵinliǵina bekkem isenim menen qaraytuǵin etip tárbiyalaw máselelerine atalarsha ǵamqorliq jasamaqta. «Biziń perzentlerimiz bizden góre ku'shli, aqilli hám álbette, baxitli boliwi kerek» dep jaslar tárbiyasin mámleketlik siyasiy dárejesine kóterdi. Jaslardi kámalatqa jetkiziw-ushin alardı ótkendegi ulli oyshillarimizdiń miyras etip qaldirǵan milliy ruwxiy, moralliq mádeniy miyraslarimizdi u'yreniw, alardı ámeliyatta qollana aliw hám sanıń menen bir waqitta alardı kóz qarawıǵinday saqlap, qádirlewimiz kerek
Biz ruwxiy bay mádeniy miyrasqa iyemiz, qálegen tarawǵa názer salsaq haqiyqatti kóriwimiz múmkin. Muqaddes zaminimizde tuwilip dóretiwshilik miynet etken Ibn Sino, Xorezmiy, Beruniy siyaqli allamalarimizdiń ulliliǵi pútkil dun`yaǵa áwelden málim. Biz olardiń miyraslarin hár tárepleme keńnen úyreniw baxtina ǵárezsizligimiz arqali eristik. Endigiden bilay olardiń ulliliǵi jasalma tárizde kemsitilip kelingen danishpanlardiń ómiri, ilimiyruwxiy, mádeniy miyraslarin qunt penen úyreniw-bul mámleketimizdiń ilimiy qádiriyatlarin bayitiw bolip tabiladi. Farabiy shańaraqta kámil insandi jetilistiriwde eń dáslep jaslarda moralliq qásiyetlerdi qáliplestiriw kerekligin aytadi. Ol Ádep-ikramli insan degende oqiwilimge umtiliwshi, haqiyqatliq hám ádalatliq ushin gúresiwshi, ótirikshiliktiń dushpani, óz pikirinde turatuǵin, adamlardi názerde tutadi. Ol jaqsi minezquliqli adam boliw ushin ózinde on eki túrli qásiyetti birlestirgen boliw tiyis dep esapladi.
1. Jaqsi den sawliq.
2. Ótkir zeyin.
3. bekkem yad
4. Tez qararǵa keliw.
5. Suliw sóylew.
6. Oqiw bilimge umtiliw
7. ziyanli qumar oyinlardan awlaq boliw.
8. Shinliqti hám ádillikti súyiw.
9. Arnamisli boliw.
10 Adamgershilikli boliw.
11. Jónsiz ójet bolmaw.
Farabiy adamlarda tuwma moralliq sezimler bolmaytuǵinin, oniń tárbiya arqali júzege keletuǵinliǵin adamniń xarakteri, minez-qulqi ol jasap atirǵan sotsial ortaliqta qáliplesetuǵinliǵin bayanladi. Abu Rayxan Beruniy-jáhánde aqil zákawatli, tereń ilimi menen taiyxta ayriqsha orin tutatuǵin ulli oyshil danishpan. Ol pánniń matematika, astronomiya, astrologiya, geografiya, etnografiya, filosofiya, minerologiya, jámiyetlik tarawlardiń joqari bilmmdani edi. Oniń kópshilik shiǵarmalarinda insanniń Ádep-ikramli, qulqi haqqinda tereń pikirler bayan etilgen. Beruniy «Ótken áwladlar estelikleri» shiǵarmasinda ayirim adamlardiń minezinde bar bolǵan qizǵanshaqliq, jalǵanshiliq. eki júzlemeshilik, xoshametgóylik siyaqli illetlerdi ayawsiz qaralaydi. Bunday Ádepsizlik hám tárbiyasizliqlarǵa qarama-qarsi aqilliliqlar haqqinda júdá ibratli pikirler aytadi. Beruniy «Azadaliq hám tazaliq adamgershiliktiń ózegi» boliwi kerekligin aytadi` Insanniń sirtqi jaǵimli kórinisi tuwridan-tuwri oniń Ádeplilik kórinisi menen baylanisliliǵi tuwrali aytip, waqtinda tisti juwiw, kóz hám qabaqlardi taza tutiw, olarǵa súrme qoyiw, shashti taza tutiw, olarǵa súrme qoyiw, shashti zárúr bolsa boyaw, tirnaqlardi alip turiw siyaqli ádetler sawsalamatliqtan tisqari insanniń gózzalliǵi hám pákligin támiyinleydi,-deydi.
Ibn Sinoniń pikirinshe, insanniń qáliiplesiwinde oniń átirapin orap alǵan sirtqi ortaliq, adamlar insanniń átirap-dun`yani biliwine ǵana emes, bálki oniń minez-qulqina jaqsi yaki jaman tárepleri de tásir etedi. Soniń ushin balalardi tárbiyalawda iqtiyatli boliw kerek, bala jaman ádetlerge úyrenbesligi ushin, oni jaman adamlardan, jaman ortaliqtan uzaǵiraq saqlaw zárúr.
Ibn Sinoniń tárbiyaliq kóz-qaraslarinda shańaraq hám shańaraqliq tárbiya máseleleri keń orin alǵan. Sebebi, insan dáslep shańaraqta kámalatqa jetedi.
Alim shańaraqta ata-ananiń waziypasi hám minnetine úlken itibar beredi. Shańaraq qatnasiqlarina toqtalar eken, ásirese, ata-ananiń shańaraqta miynetsúygishligi menen perzentlerin de kásip hám ónerge úyretiwi barisinda áhmiyetli pikirler bayan etedi. Ibn Sinoniń «Ishorat», «Donishnoma», «Xayy ibn yaqzon», «Sapomon va ibsol» siyaqli shiǵarmalarinda tárbiyaniń bárshe formalarina tán qaraslarii bar. Bul qaraslar kóp jillar dawaminda áwlad-ájdadlarimiz ushin balalardi tárbiyalaw mektebi bolip kelmekte. Misali, oniń «Tadbiri al-Manozil» atli shiǵarmasinda úlken bap shańaraq hám shańaraqliq tárbiya máselesine arnalǵan.
Ibn Sino shańaraqta bala tárbiyasi bir qansha quramali hám názik bolip, oni balaniń jasliǵinan baslaw hám izshillik penen alip bariw lazimliǵin aytadi. Ol ana háyyiwiniń tárbiyaliq áhmiyeti haqqinda toqtalip, «háyyiw» eki waziypani orinlaydi, deydi. Birinshi oni terbetiw arqali balaǵa fizikaliq dem alis, lázzet baǵishlanadi. Ekinshisi besikti bir tegis, bir qálipte terbetiwden ananiń
mehri beriledi, balasina bolǵan muhabbatinan ananiń arziw-niyeti , júrek tórinen shiǵadi. Bul ózine tán qosiqperzent qálbine, pútin denesine sińip baradi, sol tárizde jariq álemdi ańlay baslaydi. Ol áste-áste ańlawdaw úyreniw baslanadi. Tap sol úyreniw tárbiyalaniw esaplanadi. Sebebi, úyreniw seziwden kelip shiǵadi. Ibn Sino áne sol jaǵdayǵa itibardi qaratip, «Jas balaniń sezgirlik quwati úlken adamǵa teń keledi»-degen pikirdi bildiredi.
Ibn Sino bala tárbiyasinda shańaraq basliǵi-ákeniń roline óz aldina itibar beredi. «Eger shańaraqta,-deydi ol,-shańaraq basliǵi tájiriybesizlik qilsa, ol shańaraq aǵzalarin jaqsi tárbiyalay almaydi hám aqibette bunnan jaman nátiyjeler kelip shiǵiwi múmkin». Bala tárbiyasi jaqsi jolǵa qoyilsa, shańaraq baxitli boladi. Shańaraq tiń eń zárúr waziypasi bala tárbiyasi esaplanadi. Insanniń ómir joli besikten baslanip, qábirde tamamlanadi. Insanǵa besikten baslap duris tárbiya berilse, oniń ómir joli mazmunli boladi. «Eger bir adam jasliǵinda nápsi buzilip, tárbiyasiz bolsa, Ádep ikramsiz bolip ósse, Allaxuakbar, bunday adamlardan jaqsiliq kútiw, jerde turip juldizlarǵa qol sozǵan menen barabar siyaqli»-degen edi Abdulla Avloniy.
Balaliq-bul piteyin dep turǵan imaratqa usaydi, imarat qansha boy sozsa, oniń tirnaǵi sonshelli tereń hám bekkem boliwi zárúr. Insanǵa balaliǵinan baslap bilim beriw, tárbiyalaw dárkar. Balaliqtan jaqsi tárbiya hám tereń bilim alǵanlar keleshekte Samarqand, Buxara Xiywadaǵi aspan menen tiresken naǵisli imaratlar, xaliq aǵartiwshilari siyaqli adamlar arasinan boy kórsetip shiǵadi hám babalarimiz Imam Buxariy, Al-Beruniy, Ibn Sino, Al-Farabiy. At-Termiziy, X.A.Yassawiy, Berdaq, Ájiniyaz, Kunxoja, Ayapbergen Muwsa uli, Abbaz Dabil uli, Sadiq Nurimbet uli siyaqli ómir aspaniniń jariq juldizlari bolip kámalǵa keliwi múmkin. Xaliq penen birge boliw, hár qanday jaǵdaylarda da birge jasaw qarimqatnas dep ataladi. Elimizde xaliqshil adam joqari húrmetke bólenedi. Adamlardiń bir-biri menen bolǵan múnásibetleriniń gózzalliǵi mulayimliliǵina «jámáát ádebi»-delinedi.

Juwmaq
Gárezsizlikke eriskennen keyin elimizde tálim-tárbiya tarawinda túpkilikli ózgerisler júz berip atir. Milliyligimiz tiklenip materialliq hám ruwxiy bayliǵimizdiń jańa ashilǵan betleri ashilmaqta.
Prezidentimiz I.Karimov elimiz jaslariniń aqilli, bilimli ruwxiy tárepten jetilisken óziniń ótmishi hám qádiriyatlari menen maqtana alatuǵin Watanniń gúllep jasnaytuǵinliǵina bekkem isenim menen qaraytuǵin etip tárbiyalaw máselelerine atalarsha ǵamqorliq jasamaqta. «Biziń perzentlerimiz bizden góre kúshli, aqilli hám álbette, baxitli boliwi kerek» dep jaslar tárbiyasin mámleketlik siyasiy dárejesine kóterdi. Jaslardi kámalatqa jetkiziw-ushin olardi ótkendegi ulli oyshillarimizdiń miyras etip qaldirǵan milliy ruwxiy, moralliq 53 mádeniy miyraslarimizdi úyreniw, olardi ámeliyatta qollana aliw hám soniń menen bir waqitta olardi kóz qarashiǵinday saqlap, qádirlewimiz kerek.
Biz ruwxiy bay mádeniy miyrasqa iyemiz, qálegen tarawǵa názer salsaq haqiyqatti kóriwimiz múmkin. Muqaddes zaminimizde tuwilip dóretiwshilik miynet etken Ibn Sino, Xorezmiy, Beruniy siyaqli allamalarimizdiń ulliliǵi pútkil dun`yaǵa áwelden málim. Biz olardiń miyraslarin hár tárepleme keńnen úyreniw baxtina ǵárezsizligimiz arqali eristik. Endigiden bilay olardiń ulliliǵi jasalma tárizde kemsitilip kelingen danishpanlardiń ómiri, ilimiyruwxiy, mádeniy miyraslarin qunt penen úyreniw-bul mámleketimizdiń ilimiy qádiriyatlarin bayitiw bolip tabiladi. Átirapimizda qorshap turǵan málim emes nárse hám qubilislar ráńbá- reń álem menen tanisiwda bala úlkenlerdiń járdemine tábiyiy zárúrlik sezedi. Jeterli dárejede bilim hám tájiriybe joqliǵi sebepli olar úlkenlerdiń qarim-qatnas hám qatti háreketlerine elikley baslaydi. Jaslari úlkeyip bariwi menen úlkenlerge eliklew hám ózgerip máni payda etedi.

PAYDALANGAN ÁDEBIYaTLAR
1. I.A.Karimov «Barkamol avlod orzusi» T., «Uzbekiston» 1998 y.
2. I.A.Karimov «Uzbekiston milliy istiklol, iktisod, siyosat, mafkura» T., «Uzbekiston» 1993 y.
3. O`zbekston Respublikasinın` Konstitutsiyasi. T., «O`zbekiston» 1992 y.
4. Axlok-odobga doir xadis namunalari. Tosh. «Fan» 1990 y.
5. O.Karimova, G.Shoumarxujaeva «Đnson-bola xukuklari» Tosh. 2002 y.
6. O.Karimova «Oilada xukukiy tarbiya» Tosh. 1996 y.
7. «Komuslar bosh taxririyati» T. «Fan» 1991-95 y. 8. Đmom al-Buxoriy: «Adab durdonalari». Tosh. «Fan» 1992 y.