|
Tiykarǵı bólim:
Ǵárezsizligimiz sharapatı menen milliy ózligimizge qaytıw, ónip-ósip kiyatırǵan jaslarımızdı milliy ruhda tárbiyalaw ushın keń múmkinshilikler ashıldı. Búgingi kúnde oqıw ádebiyatlarımız, sabaqlıqlarımız tolıqlıǵınsha milliy ideya menen suwarilǵan mazmunǵa ótti.
Ispaniyalıq bir filosof alım pútkil omirin jáhán xalıqlarınıń úrp-ádetlerin, etika -ádebini úyreniwge, izertlewge baǵıshlaǵan eken. Birlespeo, sol alım bizdi jurtımızǵa kelip, Tashkent, Samarqand, Buxarada bolıpdı. Jurtına qaytıp barǵannan keyin: „Házirge shekem úyrengen, izertlew etken barlıq jumıslarımdı on bes jaslıq ózbek qızalaqginin ornınan turıp, qolın kókiregine qoyǵansha shay uzatıwdaǵı ádebine, ádeplilikine almastırıwǵa razı edim", degen eken. Biz sonday joqarı mádeniyatlı xalıqtıń perzentleri ekenligimizden hár qansha maqtansaq arzıydı, álbette.
Haqıyqattan da, xalqımız azal-azeldan etikalıq pazıyletlerge bay bolǵan. Áke-babalarimiz perzent óstirer ekenler, olardıń minez-qulıqlarına, gáp-sózine, kisiler aldında ózlerin qanday tutıp, neler haqqında pikirlesip, óz maqsetlerin qanday sózler menen túsindiriwlerine úlken áhmiyet bergen. Olar perzentleriniń turpayılıq etiwi, úlkenler sáwbetine tartılıp ketiwi, qılmıslarǵa zinhar -bazinhar jol qóymaganlar. Bul zatlarǵa perzent tárbiyasınıń eń zárúrli tárepi dep qaraganlar.
Biraq, mıńassufki, jaqın tariyxımızda shıǵısana tárbiya, etika ádebinin mıń jıllıq tájiriybelerinen “eskilik sarqiti” dep waz keshtik, ózligimizdi unitip jiberdik. Buzıqlıq, uyatsızlıq, máskúnemlik, áyyemgi miyraslarımızdan jek kóriw tiykarında qurılǵan “jańa etika” zorlab tarǵib etildi. Bul “ovruposha ádeb” tin nátiyjesin, xalqımız basına salǵan kúlpetlerin, ruwxıylıqimizga jetkezgen zálellerin búgin hámmemiz kórip turıpmız.
Shıǵısana ádep mıń jıllar dawamında islamıy tárbiya qaǵıydaları tiykarında quram tawıp, rawajlanıwlasıp barǵanlıǵı tariyxdan málim. Mısalı, Quranı Saqıy ayatları mazmunı, Payǵambarımız Muhammad alayhissalom Ádisleri, shıǵıs oqımıslıları hám filosoflarınıń kitapları tárbiyamizdin derekyi bolıp xızmet etken.
Adamzat dúnyaǵa keliptiki, mudamı jetilisken tımsal axtaradi, kámallıqqa umtila otirip, psixik najet jolin qıdıradı. Sol árman umtılıw nátiyjesi bolıp esaplanıw, ruwxıylıq bapta kútá úlken jańa ashılıwlar etilgen.
Kámal insan haqqındaǵı táliymat insandı joqarı kámalǵa jetkenge jetiwin názerde tutadı. Kámallıq bul — insan Jerde etken hámme jumıslarınıń ruwxıy ıqtıqat menen suwgariliwi bolıp tabıladı.
Ózbek xalqi óz mádeniyatı hám ruwxıylıgında kámal insanlardı ulken qilip jetkiziwge úlken itibar bergen. Bunıń nátiyjesinde ásirler dawamında aqıl al ziyreklikke, qomusiy bilim hám qábiletke iye bolǵan Az-Zamaxshariy, Abu Rayhon Beruniy hám Al-Forobiy, Abu Ali ibn Sino hám Al-Xorezmiy, Ámir Temur hám Ulugbek, Alisher Navaiy hám Bobur, Ogahiy sıyaqlı kámal insanlar jetisip shıqtı hám dunyaga teńildi. Olar sebepli xalqımız salawat jasaydı, mudami azatlıq hám erk tárepke intildi.
Bilgenimizdey, Abu Ali ibn Sino ullı qomusiy alım retinde medicina, matematika, astronomiya, fizika, ximiya, biologiya, dárigershilik, psixologiyalıq, fiziologiya, filologiya, filosofiya, etika, estetika hám dene tárbiyası sıyaqlı kóplegen pánlerdiń jetik bilgiri bolǵan. Onıń aqıl ziyrekligi, jaratqan dóretpeleri Orta Aziyada emes, bálki Shıǵıs hám Batıs Evropa mámleketlerinde de húrmet menen tilge alınadı. Ol hár tárepleme kámallıq dárejesine jetken ullı insan bolǵan. Abu Ali ibn Sino jigirma tórt jasında kóplegen ılım tarawlarınan xabarlı bolıp, Buxarada ilimpazlar menen bolǵan bahsda olardı jolda qaldırǵanlıǵı málim. Bunday tabısqa alım kámalǵa jetkenge eriskenligi sebepli muwapiq bolǵan edi.
Abu Ali ibn Sino óz turmısı hám iskerligi dawamında har qashan jaqsı islikke kámal insan bolǵan. Onıń atı hám dóretpeleri bárháma tillerden-tillerge, dillerden-dillerge ótip jure beredi.
Insan kámallıqqa intiler eken, zinhar bul umtılıwdıń aqırına jete almaydı. Sol sebepli, men kámalman, kámalǵa jetkenge eristim, degen adam qáte etedi. Insan óz iskerligi dawamında, kemshilik hám kemshiliklerge de jol qóyadı. Biraq sol kemshilik-ol kemshiliklerdi túsinip, dúzetib, olardı tákirarlamasliqqa háreket etetuǵın kisi bárkámal insan bolıp tabıladı. Bul haqqında Alisher Navaiy sonday degen:
Noqis uldirkim, o 'zin kámal degay,
Kámal ulkim, nuqsin tastıyıq aylagay.
Insan kámalına shek-shegara joq. Turaqlı kámalǵa jetken tárepke intiliw—taraqqiyot faktorı bolıp tabıladı. Navaiydıń pikrine qaraǵanda, jetkinshekti kámalǵa jetkenge jetkiziw degende, onı xalqparóer, bilimli, eń jaqsı pazıyletlerge iye kisiler etip jetistiriw ańǵarıladi. Bunda tárbiya jetekshi rol oynaydı, usınıń menen birge, Navaiy tárbiya tásirine beriliwshi, qábiletli oqıwshı balalar bolǵanı sıyaqlı, jaman xulqli balalar da bar ekenin, olardı ońlaw múmkinligin aytadı. Bala shaxsınıń kámalıde tárbiyanıń joqarılıǵın qayta -qayta aytıp otedi.
Insan gózzal páziyletler, jaqsı pazıyletler, nurdey pákize umid— niyetler menen kámallıqqa — kámalǵa jetiskenlikke umtila otirip baradı. Turmıstıń hámme ashshı- shushishi, ráhát-ol azabın, miynet-qıyınshılıqın tatib, bulardan úlgi ibrat alıp, jasaw hám jaratıw iqtidoriga erisedi.
Dúnyada insanǵa sıy etilgen aqıl naǵıymeti sonday qúdiretli kúshki, ol menen adam ózin qálegen jaǵdayda tárbiya ete aladı, hár qanday azap-qıyınshılıqtı, hár qanday jamanlıqtı, eń quramalı mashqalalardi de aqıl naǵıymeti menen jeńedi hám hal etedi. Psixik kámalǵa jetken adam kewilinde jaqsı isliktiń joqarı sánlisin jaratadı.
Aqıl -ziyrekliktiń kámalı oqıw, úyreniw, analiz etiw, aqıl qılıw, ıqtıqat qoyıw, turmıs tájiriybesin iyelew menen ámelge asadı. Jas náldin boylı-sınlı terekke aylanıwı kútimge baylanıslı bolǵanı sıyaqlı, adam balasınıń kámal insan bolıp jetiwiwi ushın onı murǵaklikdan tárbiyalawǵa itibar berip barıw kerek.
Mámleketimiz turaqlı qádemler menen óz rawajlanıw jolınan barıp atır. Bul jol — milliy ayrıqshalıqlar, qádiriyatlardı qayta tiklew, saqlaw, rawajlandırıw, milliy namısimizdi oyatıw, patriotlıq hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlarǵa tiykarlanǵan ideologiya negizinde kámalǵa jetkenge erisiw jolı bolıp tabıladı. Nátiyjede, joqarıdaǵı pazıyletlerdi qáliplestiriwdi óz ishine alıwshı jańa pedagogikalıq jónelis dúnyaǵa keledi. Haqıyqattan da, milliy tárbiya—Ózbekstan milliy ǵárezsizliginiń pedagogikalıq maqseti hám shárti bolıp tabıladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
