«jinayiy huqiqiy hám puqaraliq huqiqiy pánler» kafedrasi 5A240118 «Huqıq hám biznes» qánigeliginiń 2-kurs magistrantı Jumatova Nargizanıń “İlimiy pedagogikalıq jumısı”

Jumıstı orınlaw ushın kerek bolǵan maǵlıwmatlar


Berilgen: Temaǵa tiyisli materiaıllardan paydalanıp temaǵa ulıwmalıq maǵlıwmatıar hám nızam hújjetlerinen paydalanıp maǵlwmatlarǵa iye bolıw


Jumıstı orınlaw maqsetinde qoyılǵan wazıypalar:
1. Aldı-sattı shártnaması túsinigi hám huqıqıy belgileri.
2. Aldı-sattı shártnaması elementleri.
3. Aldı-sattı shártnamasınıń obyekti.
4. Joqarıdaǵı maǵlıwmatlardı uıwmalastrıp, orınlanǵan jumıstıń analizlengen bayanlamasın dúziw.


Jumıstı orınlaw tártibi

1. 
   Aldı-sattı shártnaması túsinigi hám huqıqıy belgileri.
   

Aldı-sattı insaniyat tárepinen eń áyyemgi zamanlardan beri qollanılıp kiyatırǵan shártnamalardıń biri bolıp esaplanadı. Jámiyette tovar-pul múnásibetleri payda bolıwı menen hár túrli kásip-óner iyeleri aldı-sattı shártnaması arqalı basqa kásip-óner adamları miynetiniń ónimlerin satıp alıp, tutınıw hám sonıń menen bir qatarda óz miynetleriniń ónimlerin satıw imkaniyatına iye boldı.
Aldı-sattı shártnaması boyınsha bir tárep (satıwshı) tovardı basqa tárepke satıp alıwshıǵa) múlk qılıp tapsırıw minentlemesin, satıp alıwshı bolsa usı tovardı qabıl etip alıw hám bunıń ushın belgilengen pul summasın (bahasın) tólew minnetlemesin aladı (Ózbekstan Respublikası Puqaralıq kodeksiniń 386-statyası, 1-bólimi).
Aldı-sattı shártnaması óz huqıqıy tábiyatı boyınsha múlkke baylanıslı menshik huqıqı yamasa zat huqıqların bir shaxstan ekinshi shaxsqa ótkeriw boyınsha minnetlemeler quramına kiredi. Sonıń menen birge, usı shártnamanı basqa uqsas shártnamalardan ajıratıp turıwshı huqıqıy belgileri bar bolıp, oǵan tómendegiler kiredi.
Birinshiden, aldı-sattı shártnaması haqı esesine dúziletuǵın (pullı) shártnama bolıp esaplanadı. Bunda barlıq waqıtta satıwshı tapsıratuǵın múlk (tovar) esesine satıp alıwshı belgili bir muǵdarda pul (sum, valyuta) menen belgilengen haqı tóleydi.
Ekinshiden, aldı-sattı shártnaması konsensual shártnamalar toparına kiredi.
Basqasha aytqanda, bul shártnama boyınsha tárepler arasındaǵı huqıq hám minnetlemeler shártnamanıń barlıq áhmiyetli shártleri haqqında óz-ara kelisilgen hám shártnama tiyisli formada rásmiylestirilgen waqıttan baslap júzege keledi.
Úshinshiden, shártnama múnásibetleri quramına bola, ol eki tárepleme shártnama bolıp esaplanadı. Joqarıda Puqaralıq kodeksinde bekkemlengen shártnamaǵa berilgen sıpatlamadan da kórinip turǵanınday, usı shártnamada eki tárep – satıwshı hám satıp alıwshı qatnasadı hám hár eki tárep belgili bir huqıq hám minnetlemelerge iye boladı satıwshı zattı tapsırıw minnetin hám bunıń ushın haqı alıw huqıqın aladı, alıwshı bolsa zat (tovar) qunın tólewi lazım hám satılǵan zattıń ózine tapsırılıwın talap etiw huqıqın aladı.
Sonıń menen birge, sonı da aytıp ótiw kerek, aldı-sattı shártnaması boyınsha satılǵan zatqa (tovarǵa) baylanıslı menshik huqıqı satıwshıdan satıp alıwshıǵa ótedi hám bul jaǵday shártnamanıń eń tiykarǵı belgisi bolıp esaplanadı. Bunda tovarlar aylanısında tikkeley tovar iyeleri, yaǵnıy bul tovarlarǵa iyelik etiwge haqılı bolǵan shaxslar qatnasadı.
Bazar qatnasıqları sistemasında aldı-sattı shártnaması xojalıq júrgiziwshi hár túrli sub'ektler arasındaǵı qatnasıqlardın rásmiylestiriwdiń eń áhmiyetli hám tiykarǵı huqıqıy qurallarınıń biri bolıp tabıladı. Sonıń menen birge ol adamlardıń kúndelikli turmısında da eń kóp qollanılatuǵın shártnama sıpatında tán alınadı.
2. Aldı-sattı shártnaması elementleri.
Aldı-sattı shártnaması puqaralıq-huqıqıy qatnasıq ekenliginen kelip
shıqqan halda onıń tómendegi tórt elementin ajratıp ótiw zárúr:
1. shártnamanıń sub'ektleri (tárepleri);
2. shártnamanıń obyekti (predmeti);
3. shártnamanın mazmunı (táreplerdiń huqıq hám minnetlemeleri);
4. shártnamanıń forması.
Aldı-sattı shártnaması sub'ektleri. Aldı-sattı shártnamasında tárepler satıwshı hám qarıydar bolıp esaplanadı. Bunda tárepler sıpatında puqaralıq hám yuridikalıq shaxslar qatnasıwı múmkin. Sonıń menen birge belgili bir jaǵdaylarda shártnamada tárep sıpatında mámleket te qatnasıwı múmkin.
Aldı-sattı shártnaması joqarıda kórsetilgen sub'ektler arasında, sonday-aq
óz-ara dúziliwi múmkin. Shártnamada tárep sıpatında puqara qatnasqanda ol háreket uqıplılıǵıne iye bolıwı shárt. Eger de er jetken, yaǵnıy 18 jasqa tolǵan hám nızamda belgilengen tártipte háreket uqıplılıǵı sheklenbegen hár qanday shaxs shártnamada tárep sıpatında qatnasa aladı. Sonıń menen birge, nızam háreket uqıplılıǵı sheklengen yamasa háreket uqıplılıǵı joq puqaralardıń da aldı-sattı shártmanasında tárep sıpatında qatnasıw jaǵdayların kózde tutadı. Mısalı, altı jastan on tórt jasqa shekemgi kishi jastaǵı balalar mayda turmıslıq kelisimler dúziwine, máselen, kishi summadaǵı tovarlardı satıw yamasa satıp alıwǵa (muzqaymaq, shól basıwshı ishimlikler, qálem, dápter, hawa sharları h.b.) haqılı (PK nıń 29-statyası 2-bóliminiń 1-bánti). On tórt jastan on segiz jasqa shekemgi erjetpegenler óz miynet haqısı, stipendiyası hám basqa dáramatları esabınan tovarlar satıp alıw yamasa olardı satıwǵa haqılı (PK nıń 27-statyası 2-bóliminiń 1-bánti).
PK nıń 22-statyası 2-bólimi hám 28-statyasında belgilengen tártipte tolıq háreket uqıplılıǵıne iye bolǵan erjetpegenler de aldı-sattı shártnamasında summasına qaramastan, tolıq huqıqlı tárep sıpatında qatnasa aladı. Spirtli ishimlikler yamasa narkotik zatlardı óz mápine paydalanǵanlıǵı sebepli háreket uqıplılıǵı sheklengen shaxslar da biyǵárez túrde mayda kelisimler dúze aladı (PK nıń 31-statyası). Bunday shaxslar, sonday-aq, on tórt jastan on segiz jasqa shekemgi erjetpegenler iri summadaǵı aldı-sattı shártnamaların tek qáwenderi, ata-anaları yamasa perzentlikke alıwshılar razılıǵı menen ǵana dúze aladı. Hár túrli shólkemlesken dúzilmeler aldı-sattı shártnamasında tárep bolıwı ushın tómendegi eki talapqa juwap beriwi shárt birinshiden, bunday dúzilmeler yuridikalıq shaxs statusına iye bolıwı hám ekinshiden, olar dúzip atırǵan aldı-sattı shártnaması olardıń shólkemlestiriw hújjetlerine qayshı kelmewi kerek. Ádette shártnamada satıwshı sıpatında qatnasıp atırǵan shaxsqa satılıp atırǵan zat menshik huqıqı tiykarında tiyisli boladı, biraq ayırım jaǵdaylarda satıwshı satılıp atırǵan tovardıń iyesi bolmawı da múmkin. Onday jaǵdayda satıwshınıń tovardı satıwǵa bolǵan huqıqı nızam yamasa shártnama tiykarında júzege kelgen bolıwı lazım (máselen, mámleketlik kárxana tárepinen oǵan xojalıq júrgiziw huqıqı tiykarında biriktirip qoyılǵan tovardı satıwı yamasa komissiyalıq dúkánlarda tovarlardı satıw).
Nızamda bir neshe sub'ektke ulıwma menshik huqıqı tiykarında tiyisli bolǵan zatlardı satıwdıń óz aldına tártibi belgilengen. Múlk iyeleriniń birewi óz úlesin basqa shaxsqa satqan waqıtta qalǵan sherikleri satılıp atırǵan úlesti ol satılatuǵın bahada hám basqa teń shártlerde jeńillikli satıp alıw huqıqına iye, kim zıyat sawdası arqalı satıw jaǵdayları buǵan kirmeydi (PK nıń 224-statyası). Erli-zayıpqa birgeliktegi ulıwma menshik huqıqı tiykarında tiyisli bolǵan múlk te hár ekewiniń razılıǵı tiykarında satıladı.
3) Aldı-sattı shártnamasınıń obyekti. Aldı-sattı shártnaması boyınsha erkin túrde basqa shaxslarǵa beriliwi múmkin bolǵan, puqaralıq aylanısınan shıǵarılmaǵan hár qanday zatlar tovar bolıwı múmkin. Puqaralıq aylanısınan shıǵarılǵan obyektler aldı-sattı predmeti bola almaydı. Satılıwı jáne satıp alınıwı múmkin bolmaǵan kárxanalar hám múlk túrleri jáne toparlarınıń dizimi Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń 1995-jıl 31-avgusttaǵı 119-1-sanlı qararına 1-qosımshada kórsetilgen. Oǵan mámleketlik absolyut menshik huqıqı tiykarında tiyisli bolǵan obyektler, tariyxıy-mádeniy hám tábiyiy miyras obyektleri, áskeriy-texnikalıq múlk áskeriy qural-jaraqlar, jarılǵısh hám radioaktiv zatlar, ulıwma paydalanıwdaǵı avtomobil' jolları, qábiristanlar hám soǵan uqsaslar kiredi. Ayırım obyektler puqaralıq mámilesinde sheklengen hárekette boladı. Olardı arnawlı ruxsat alıw tiykarında satıp alıw yamasa satıw múmkin (máselen, kúshli narkotik dáriler tek ǵana arnawlı recept tiykarında, dizimde kórsetilip satıladı). Tovar sıpatında zatlar jeke belgiler menen belgilengen zatlar yamasa fizikalıq belgileri menen belgilengen yamasa kóshpes múlk bolıwı múmkin. Valyuta baylıqların alıw-satıw mámlekettiń wákillikke iye mekemeleri tárepinen belgilengen tártipte ámelge asırıladı. Mámleketimizdegi ishki sawda aylanısında satılǵan tovarlar ushın haqı sır el valyutasında emes, al ulıwma tártip retinde sumda ámelge asırıladı. Satılǵan tovar haqın sırt el valyutasında tólewge mámlekettiń wákillikke iye mekemeleri tárepinen belgilengen tártipte hám jaǵdaylarda ǵana jol qoyıladı. Qımbatlı qaǵazlardı alıw-satıw, ayırım túrdegi aldı-sattı (usaqlap satıw-alıw, tovarlar jetkerip beriw, energiya támiynatı, kárxananı satıw, kóshpes múlklerdi satıw) arnawlı belgilengen tártipte ámelge asırıladı.
Aldı-sattı shártnaması, eger nızamda basqasha jaǵday belgilenbegen bolsa yamasa ol tovardıń ózgesheliginen kelip shıqpasa, shártnama dúziw waqtında satıwshıda bar bolǵan tovardı, sonday-aq keleshekte satıwshı dóretetuǵın yamasa alatuǵın tovardı alıw-satıw haqqında da dúziliwi múmkin.
4) Joqarıdaǵı maǵlıwmatlardı uıwmalastrıp ulıwmalastırılıp, orınlanǵan jumıstıń analizlengen bayanlamasın dúziw.