Йилларда франция

 
Rossiyada yangi o‘zgarishlar jarayoni va  
isloxatlarning borishi 
1991  yil  avgustida  to‘satdan  bo‘lgan  inqilobning  g‘alabasi  B.Yelsin  va  «Demokratik 
Rossiya»ning yelkasiga kutilmaganda yuk bo‘lib tushdi. Rossiya hukumati tub o‘zgarishlar dasturi 
ishlab chiqilguncha shoshilinch tadbirlarni amalga oshirishga majbur bo‘ldi. «Demokratik Rossiya» 
harakatida  bundan  keyingi  olib  borilishi  kerak  bo‘lgan  ishlarning  usul  va  yo‘llarida  qarama-
qarshilik  borligi  ayon  bo‘lib  qoldi.  Shu  sababli  Yelsin  va  uning  tarafdorlari  avgust-sentabrda 
radikal islohotlar uchun xalqning ko‘tarinki ruhidan foydalana olmadilar. 
Ammo sustkashlik qilishga imkon yo‘q edi: 1991-1992 yil qishiga Rossiyada na oziq-ovqat, na 
ularni  sotib  olishga  mablag‘  va  na  boshqarish  tizimi  bor  edi.  Rossiya  xalq  deputatlari  syezdining 
ko‘pchilik  a’zolariga  tuzumning  puchligi  va  uni  qayta  tiklashning  iloji  yo‘qligi,  uning  o‘rniga 
shoshilinch ravishda  yangi  hukumatni tuzish zarurligi ochiq-oydin  ma’lum edi. Shunday  bo‘lsada, 
turli  xil  takliflarning  ko‘pligiga  qaramay,  SSSRning  Rossiyadagi  xarobalari  o‘rnida  faqat  imkoni 

---

 
187 
bor narsani qilish, faqat yangi rahbarlar va nochor aholi qo‘lidan keladigan ishlarni amalga oshirish 
mumkin edi. 
Liberal-demokratik  tub  o‘zgarishlarning  asosiy  yo‘nalishlarini  oktabrning  oxirida  Yelsin 
syezdga  taklif  etdi  va  buni  Rossiya  deputatlari  syezdi  esa  ma’qulladi.  Liberal  islohotchilik  ishini 
amalga oshirishdan eng tajribali kadrlar bosh tortgandan keyin, eski  rahbariyatning bir qismi bilan 
reformist  hukumat  ishga  kirishdi.  YE.Gaydar  «komanda»sini  qo‘llab-quvvatlash  uchun  bu  ishni 
prezidentning  o‘zi  boshqardi,  uning  birinchi  o‘rinbosari  esa  «Demokratik  Rossiya»  harakati 
rahbarlaridan biri bo‘lgan G.Burbulis edi. 
Tub  o‘zgarishlarning  qiyin  kechishini  oldindan  ko‘ra  bilgan  ministr-islohotchilar  o‘zlarini 
«kamikadze»  (o‘limga  mahkum  qilinganlar)  deb  hisobladilar  va  bu  o‘zgarishlarni  tatbiq  etishni 
qisqa  muddatlarda  amalga  oshirmoqchi  bo‘ldilar.  Belgilangan  islohotchilik  tadbirlarini  amalga 
oshirish  uchun  prezident  va  hukumatning  huquqi  yetarli  deb  o‘yladilar,  «qaddini  rostlagan» 
kishilarning mafkurasi esa o‘z-o‘zidan liberal mafkura bo‘lib qoladi deb ishondilar. Buning ustiga 
hokimiyatning  boshqa  tarmoqlaridan  madad  olish  uchun  qayg‘urishmadi.  Bu  harakat  ham  xuddi 
prezident o‘ylamasdan turib bir yildayoq ahvolni yaxshilayman deb bergan va’dasidek jiddiy xato 
bo‘lib chiqdi. 
Hukumat  o‘z  ishini  mehnat  haqini  va  ijtimoiy  ta’minotni  birmuncha  yaxshilash,  hamda 
ma’muriy  va  moliyaviy  tashkilotlarni  yangi  vazifalarga  moslashtirish  choralaridan  boshladi. 
So‘ngra  hukumat  ba’zi  sohalarni  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiy  mulkchilikni  tiklash 
hamda  bozor  munosabatlarini  rivojlantirishga  yo‘naltirilgan  islohotlar  rejalarini  ishlab  chiqdi  va 
amalga oshirishga intildi. 
Liberallashtirishga qarshi turgan raqiblarning, hamda uni boshqacha usul bilan amalga oshirish 
tarafdori  bo‘lganlarning  shafqatsiz  qarshiligi,  shuningdek,  ma’muriy  organlarning  past  darajada 
ijrochiligi  islohotlarni  amalga  oshirishni  qiyinlashtirdi.  1992  yil  bahorida  mamlakat  prezidenti  va 
hukumat  markazdan  qochish  harakatlarini  bartaraf  etish  va  Rossiyaning  butunligini  saqlab  qolish 
uchun «mustaqil respublikalar», o‘lkalar, viloyatlar va avtonom okruglar bilan Federativ shartnoma 
tuzib,  har  bir  subyektga  (hududiy  birlikka)  ular  «hazm  qila  olaolgunlaricha»  vakolat  berishga 
majbur  bo‘ldilar.  Tub o‘zgarishlar  jarayoni  parokanda  bo‘lib  tarqalib  ketayotgan  sovet  boshqaruv 
organlari tomonidan amalga oshirila boshlandi.  Bu apparatning xodimlari yangi vazifalarni amalga 
oshirishning  yo‘llarini  eplay  olmadilar,  ba’zilari  esa  xohlamadilar.  Buning  ustiga  apparatda 
islohotchilarning  yangi  oqimi  yetarli  emas  edi.  Islohotlarni  amalga  oshirishda  sabotaj  (ishdan 
bo‘yin tovlash) va har xil hokimiyat organlarining bir-biriga qarama-qarshi buyruqlari halaqit berar 
edi. 
Ammo  har  xolda  Oliy  Sovetning  bir  qator  qonunlari  va  prezidentning  ko‘plab  buyruqlari 
asosida  2-3  yil  ichida  xususiy  mulkchilikka  o‘n  yilliklar  mobaynida  nafrat  uyg‘otilgan  bo‘lsada 
Rossiyada nafaqat bozor munosabatlari qayta tiklandi, balki u ustunlik ham qila boshladi. 
1992 yilning o‘zida barcha mahsulotlarga narxlar erkinlashtirila boshlandi: ehtiyoj va talabdan 
kelib  chiqqan  holda  ular  bozor  munosabatlari  asosida  shakllana  boshladi.  Yilning  oxiriga  kelib 
davlat  nazorati  ostida  faqat  davlat  budjetidagi  ishchi  va  xizmatchilarning  ish  haqini  va  narxlarni 
belgilash qoldi. Narxlarning bunday liberallashtirilishi rublning yagona to‘lov vositasi va xo‘jalikni 
boshqarish  quroli  bo‘lishiga  yetarli  asos  bo‘ldi.  Hukumat  Xalqaro  Valyuta  Fondining  milliardlab 
dollar  kreditlari  yordamida  rublni  mustahkamlashga,  budjetni  taqchilliksiz  qilishga  hamda 
mamlakat  moliya  tizimini  mustahkamlashga  intildi.  Biroq,  mablag‘ning  yetishmasligi  davlat 
buyurtmalarining  qisqarishiga  olib  keldi.  O‘z  navbatida  bu  eng  asosiy  sanoat  korxonalaridan 
tashqari barcha korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish ishining boshlanib ketishiga sabab bo‘ldi. 
Bu  korxonalar  boshliqlarning  va  ishchi  xodimlarning  aksionerlik  mulkiga  aylandi.  Ular  boshqa 
fuqarolarga  aksiyalarning  katta  qismini  xususiylashtirish  chekiga  (vaucherga)  sotish  huquqiga  ega 
edilar. Vaucherlar hammaga  berilar edi  - ularni aholining 90  foizidan ko‘prog‘i asosan  fondlar va 
olib  sotarlar  orqali  olishardi  va  sotishardi.  Xususiylashtirish  kerakli  darajada  qonuniy  asosga  ega 
emas  edi.  Xususiylashtirilayotgan  korxonalarning  narxlari  baland  emas  edi  ularning  baholari, 
fondlarning  abstrakt  narxida  emas,  balki  narxlar  bozor  ehtiyojlarining  past  darajadagi  to‘lov 
imkoniyatlariga mos tarzda belgilanar edi. 
Shunday qilib mamlakatda 24 ming korxona va 15% ko‘ngilli-fermerlar tashlandiq yerlarga ega 
bo‘ldilar.  Turli  xil  xususiy  sanoat  va  savdo  korxonalari,  hamda  banklar  qonuniy  yo‘l  bilan  ishga 

---

 
188 
tushdi  va  ularni  tashkil  etish  tezlashdi.  Ammo  ko‘plab  yangi  xo‘jayinlar  ular  ichida  anchagina 
ilgaritdan xo‘jalik yurituvchilar ham bor edi, ular bozor sharoitlarida ish olib borishni bilmas edilar. 
Shu sababli samarali ishlab chiqaruvchilarning paydo bo‘lishi juda murakkab jarayon bo‘ldi, bu esa 
o‘z  navbatida  ishlab  chiqarish  jarayonining  pasayib  ketishiga  olib  keldi  va  jonlanishning  ancha 
cho‘zilib ketishiga sabab bo‘ldi. 
Davlatda  yetarli  mablag‘ning  yo‘qligi  buyurtma  va  sarmoya  kutayotgan  hamda  konversiya 
uchun  resurslarga  ega  bo‘lmagan,  shuningdek,  bozorga  kerakli  raqobatbardosh  mahsulotlar  ishlab 
chiqarishga  qodir  bo‘lmagan  sanoat  korxonalarining  katta  qismini  falaj  qilib  qo‘ygan  edi. 
Korxonalarning  bir-biriga  qarzini  to‘lamay  yurishi  xo‘jalikning  izdan  chiqishini  kuchaytirdi. 
Natijada  bir  yilda  ishlab  chiqarish  20%  tushdi  va  pasayish  davom  etdi.  Juda  qiyin  ahvolda  davlat 
dotatsiyasi  bilan  yashayotgan  fond, ta’lim,  madaniyat, sog‘liqni saqlash  va  ijtimoiy ta’minot kabi 
sohalar mablag‘siz qoldi. 
Mulkchilikni  va  bozor  munosabatlarining  qonun  tomonidan  himoyalanishining  yo‘qligi, 
huquqni himoya qilish organlari yangilanishining kechiktirilishi suiste’mol va jinoyatning o‘sishiga 
imkon  berdi.  Rubl  missiyasi  narxning  26  barobar  o‘sishiga,  pulning  qadrsizlanishiga  va  rublning 
dollar  tomonidan  siqib  chiqarilishiga  olib  keldi.  Pulning  qadrsizlanishi  omonat  pullarning, 
vaucherlarning  va  maoshning  quvvatini  tushurib,  aholining  katta  qismini  nochor  ahvolga  solib 
o‘ydi.  Ishsizlik  o‘sdi  va  maoshni  o‘z  vaqtida  to‘lamaslik  ommaviy  tus  oldi.  Aholi  daromadi  2 
barobar pasaydi. Xalqning ta’minot va farovonlik haqidagi umidlari puchga chiqdi va bu aholining 
barcha  qatlamlarini  norozi  qildi.  Bu  voqealar  ko‘plarga  -  A.Soljenetsindan  tortib  to 
G.Zyuganovgacha,  ya’ni  barchaga  liberallashtirish  va  xususiylashtirishni  talonchilik  va  xalqqa 
qarshi  harakat deb atashga asos bo‘ldi.  Kommunistlar xalqning qiynalishining asosiy sababi  «real 
sotsializm»  o‘n  yilliklarining  halokatli  oqibati  emas,  balki  islohotlarni  no‘noqlik  bilan  amalga 
oshirayotgan  yangi  hokimiyatdir  deb,  jar  solishdi  va  shu  yo‘l  bilan  mamlakatni  yana  sotsializm 
yo‘liga qaytarishga urindilar. 
Mamlakatdagi qarama-qarshiliklar «Demokratik Rossiya» blokining parchalanishiga olib keldi. 
Islohotlar  sababli  bo‘layotgan  katta  sarf-xarajatlar  noroziliklarni  kuchaytirdi  va  ko‘plab 
oppozitsiyadagi  partiya  va  harakatlarni  ruhlantirib  yubordi.  Oliy  Sovetda  va  Deputatlar  Syezdida 
nafaqat  liberal-demokratik  tub  o‘zgarishlarning  raqiblari  bo‘lmish-kommunistlar  shu  bilan  birga 
monarxistlargacha  bo‘lgan  oppozitsiyadagi  kuchlar  ham  faollashib  qoldilar.  Vitse  prezident 
A.Rutskoyga  o‘xshagan  vaqtinchalik  sheriklar,  islohotlarning  boshqacha  variantlarini  tavsiya 
etuvchi R.Xasbulatov va G.Yavlinskiy kabilar ham faollashib qoldilar. Ularning ta’nalari Yelsinni 
islohotlarning  ba’zi  bir  sohalarini  to‘xtatib  turishga,  hukumat  tarkibiga  «boshqarmachilarni» 
kiritishga, so‘ngra undan o‘zi chiqib, Gaydarga qoldirishga majbur qildi. 
1992  yil  dekabrida  syezd  ishini  barbod  qilishga  qaratilgan  muvaffaqiyatsiz  urinishdan  so‘ng, 
Yelsin Gaydarni «boshqarmachilar» va «direktor»lar orasida katta obro‘ga ega bo‘lgan sobiq sovet 
vazirlaridan biri V.Chernomo‘rdin bilan almashtirishiga majbur bo‘ldi. 
«Boshqarmachilar» ko‘pchilikni tashkil  etgan V.Chernomo‘rdin  hukumati  xalqning  ishonchini 
ishlab chiqarishni barqarorlashtirish va aholi turmush darajasini biroz yengillashtirish kabi va’dalar 
bilan  qozonmoqchi  bo‘ldi.  «Boshqarmachilar»  tub  o‘zgarishlarni  o‘zlarining  nazoratchilari  ostida 
bo‘lgan  xoldinglar  tuzishga  qaratmoqchi  bo‘lgan  bo‘lsalarda,  hokimiyat  liberal  vazirlarning  zo‘r 
berishi  bilan  Yelsin  quvvatlayotgan  islohotlar  dasturini,  ya’ni  xususiylashtirishni  hamma  joyda, 
qayerda xususiy mulkchilik davlatnikidan samaraliroq bo‘lsa, o‘sha joyda amalga oshirishni davom 
ettirdi va inflyatsiya hamda budjet tanqisligini pasaytirishga intildi. Bu hol bir tomondan Yelsin va 
hukumat bilan ikkinchi tomondan Oliy Sovet va syezddagi ko‘pchilikni tashkil etuvchi oppozitsiya 
o‘rtasidagi  nizoni  kuchaytirib  yubordi.  Oppozitsiya  Oliy  Sovet  syezdining  Konstitutsiya  bo‘yicha 
oliy  hokimiyat  bo‘lishligidan,  hatto  Konstitutsiyani  o‘zgartira  olishligidan,  hukumat  harakatlarini 
to‘xtata  olishligidan  va  mamlakat  resurslarini  nazorat  qila  olishligidan  foydalana  bildi.  Syezd 
vakolatlarini  chegaralab  qo‘yishga  intilgan  Yel’sin  va  hokimiyatdan  Yelsinni  chetlashtirishga 
intilgan  oppozitsiya  o‘rtasidagi  keskin  ixtilof  1993  yil  25  aprelda  umumxalq  referendumini 
o‘tkazishga  olib  keldi.  Referendumda  ko‘pchilik  prezidentga  ishonch  bildirdi  va  uning  ijtimoiy-
siyosatini  qo‘llab-quvvatladi,  ammo  na  deputatlarni,  va  na  prezidentni  muddatidan  oldin  qayta 
saylashni  istamadilar. Norozi bo‘lgan kommunistlar 1 mayda Moskvada katta namoyish o‘tkazish 
bilan hokimiyatni shturm qilib olishga tayyor ekanliklarini bildirdilar. 

---

 
189 
Oppozitsiya  syezdning  mutloq  hukmronligidan  va  islohotlarni  so‘ndirish  uchun  sovetlarning 
mutaassib  tizimidan  foydalanganligi  sababli,  kommunistlar  modernizatsiyalashgan  Sovet 
Konstitutsiyasini saqlab qolish tarafdori edilar. Bu Konstitutsiyani parlamentar respublikasi ruhida 
yangilashga rozi bo‘ldilar, bu taklifni esa prezident tutgan yo‘lning liberal-demokratik muxoliflari 
berishgan  edi.  Yelsinning  safdoshlari  yangi  Konstitutsiyaga  muvofiq  liberal-demokratik 
prezidentlik respublikasini tuzishga intildilar, uning loyihasi esa Yelsinchilar tomonidan chaqirilgan 
konstitutsion kengash tomonidan tayyorlangan edi. 
Oliy  Sovet  raisi  R.Xasbulatov  boshqargan  oppozitsiya  kuchlarining  safarbar  etilishiga  va 
prezident  vakolatlarini  cheklashga  ko‘rilayotgan  tayyorgarliklarga  qarshi  1993  yil  21  sentabrda 
Yelsin  davlat  to‘ntarishini  amalga  oshirishi  mumkinligi  haqida  ogohlantirish  bilan  chikdi.  U  o‘z 
farmoyishida, oppozitsiyani hokimiyatni falaj qilganlikda ayblab, bosqichma-bosqich konstitutsion 
islohotlarni  boshlaganligini  e’lon  qildi.  Xalq  deputatlari  syezdini  va  Oliy  Sovetni  tarqatib 
yuborganligini e’lon qilib, ularning a’zolariga prezident hamma fuqarolar qatori yangi konstitutsiya 
va yangi huquqiy organlarini saylash haqidagi referendumda qatnashishlarini taklif qildi. 
Oliy  Sovetning  ko‘pchilik  deputatlari  buyruqqa  buysunishdan  bosh  tortdilar.  Oliy  Sovet  Oq 
uyda xalq deputatlari syezdini chaqirdi va Yelsinni ishdan olinganligini e’lon qildi. Vitse-prezident 
Rutskoyni vaqtinchalik prezident etib saylashganliklarini bildirdilar. Oq uy oppozitsiyaning tayanch 
qarorgohiga  aylandi  va  bu  yerga  ularning  tarafdorlari  oqib  kela  boshladilar,  ekstremistlar  esa 
hoxlovchilarga  qurol  tarqata  boshladilar  va  otryadlar  tuzdilar.  Yelsinni  qo‘llab-quvvatlagan 
hukumat  tomonidan  Oq  uyning  qamal  qilinishi  oppozitsiya  rahbarlarini  Yelsin  vakillari  bilan 
muzokora  olib  borishga  majbur  etdi,  bu  vakillar  esa  nizoni  tinch  yo‘l  bilan  hal  etish  tarafdorlari 
edilar. Patriarx  yordami  bilan  bitim tuzildi.  Ammo hamma  mahalliy  sovetlardan olingan qutlovlar 
va  ekstremistlarning  tashabbuslari  Xasbulatov-Rutskoy  bloki  g‘alaba  qilishiga  ishonch  uyg‘otdi. 
Shuning uchun tuzilgan bitim ular tomonidan ma’qullanmadi. Qurollangan ekstremistlar 3 oktabrda 
Moskva meri binosini ko‘lga oldilar va telemarkazga xujum uyushtirdilar, Xasbulatov esa kechasi 
Kremlni qo‘lga olishga chaqirdi. 
Oppozitsiyaning bir qismi qurolli harakatlarga o‘tgani sababli ularga Yelsin qurolli kuch bilan 
javob berdi, bu kuch esa Yelsinda ko‘proq edi. 4 oktabrda Oq uy o‘qqa tutildi va oppozitsiya taslim 
bo‘ldi. Oppozitsiyaning boshliqlari esa qamoqqa olindi. Ikki tomondan jami bo‘lib 150 kishi halok 
bo‘ldi.  Rossiyani  radikal  yangilash  muxoliflarining  o‘ziga  ishonganligi  va  ular  tomonidan  qurol 
ishlatilganligi  qonli  to‘qnashuvga  va  qurbonlarga  olib  keldi.  21  sentabrda  boshlanib  4  oktabrda 
tugagan to‘ntarish mamlakatning davlat tuzumini yangilagan Konstitutsiya haqidagi referendumga 
yo‘l  ochdi.  Referendum  yo‘lini  tozalash  uchun  oktabr  oyida  prezident  o‘zining  buyrug‘i  bilan 
hamma  qatlamdagi  sovetlarni  tarqatib  yubordi.  1917  yilda  barpo  bo‘lgan  Sovet  tuzumi  tugatildi. 
Aholi  bundan  hayajonga tushmadi,  sababi  omma  bo‘layotgan  voqealarni  hali  oxirigacha  tushunib 
yetmagan  edi.  Ikkinchidan,  sovetlar  allaqachondan  beri  nomigagina  ishlayotgan  edilar.  O‘lka-
viloyatlarning  vaqtinchalik  rahbarlari  prezident  etib  saylandilar.  Yelsin  oppozitsiyaning  qurolli 
harakatiga qo‘shilgan shaxslarni va tashkilotlarni referendumda qatnashish huquqidan mahrum etdi. 
Tub  o‘zgarishlarga  dadil  qadam  tashlay  turib,  prezident  yerni  erkin  oldi-sotdi  qilish  haqidagi 
buyrug‘ini chiqardi va yangi konstitutsiya loyihasini e’lon qildi. 
Ammo  rivojlanishning  har  xil  yo‘nalishlari  tarafdorlarining  to‘qnashuvlari  deb  baholangan 
to‘ntarish,  qon  to‘kishlarning  mohiyati  aholiga  qorong‘u  edi  va  u  ko‘pchilik  tomonidan  jizzaki 
rahnamolarning  yoki  hokimiyatdagi  turli  xil  toifalarning  to‘qnashuvi  deb  tushunildi.  Ko‘pchilik 
ommaviy  axborot  vositalari  ham  shu  haqda  fikr  bildirdilar.  Bu  tushunmovchilik  juda  qimmatga 
tushdi va Yelsin hamda uning tarafdorlariga bo‘lgan ishonch pasayib ketdi. 
1993  yil  12  dekabrdagi  Umumxalq  referendumida  saylovchilarning  54  foizidan  ko‘prog‘i 
qatnashdi  va  (Tatariston  va  Checheniston  respublikasidan  tashqari),  saylovchilarning  58  foizidan 
ko‘prog‘i taklif etilayotgan konstitutsiya uchun ovoz berdilar. Saylov natijalari  xalq hokimiyatini, 
inson erkinliklari va huquqlarini ustun deb tasdiqlaydigan yangi konstitutsiya qonuniyligining asosi 
bo‘ldi.  Rossiyaliklar  sodir  bo‘layotgan  voqealarning  aholi  tomonidan  tushunilish  darajasi  qanday 
bo‘lishidan  qat’iy  nazar,  yana  bir  marta  o‘zlarining  liberal-demokratik  yo‘lining  to‘g‘riligini 
tasdiqladilar, ammo bu yo‘ldan islohotlarni amalga oshirib borish juda qiyin kechdi. 
Yangi  konstitutsiya  oldingi  sovet  davri  konstitutsiyalaridan  keskin  farq  qilar  edi.  Rossiya 
demokratik federativ respublika bo‘ldi, unda hokimiyat manbai sifatida ko‘p millatli xalq ommasi 

---

 
190 
tan olindi, insonparvarlik g‘oyalari, inson manfaatlari, huquqlari va erkinliklari, ko‘chib yurishlari, 
xususiy  mulk  va  tadbirkorlik  ustuvor  va  daxlsiz  deb  e’lon  qilindi.  Yangi  konstitutsiya,  federal 
tuzilishning  xilma-xilligini  saqlagan  holda,  federatsiya  subyektlarining  tengligini,  (ular  saylagan 
hukumatlar  katta  vakolatlarga  ega  edilar)  Rossiya  federatsiyasi  hududlarining  butunligi  va 
buzilmasligini  e’lon  qildi.  Rossiyada  hokimiyat  tarmoqlarining  bo‘linishi  prezidentning  keng 
vakolatlari,  davlat  siyosatining  asosiy  yo‘nalishlarini  belgilashi,  hukumatni  tuzishi  va  buyruqlar 
chiqarish  huquqlari  bilan  birga  qo‘shib  olib  borildi.  Federal  majlisga  ya’ni  Davlat  dumasi  va 
Federal Sovetga bo‘lgan saylov natijalari xalq ommasi keng tabaqalarining erkinlik va demokratiya 
to‘g‘risidagi  g‘ira-shira  tasavvurlari,  hamda  ular  katta  qismining  kommunistik  va  millatchilik 
kayfiyatdagi  puch  orzulari  ta’sir  ko‘rsatib  turdi.  Liberal-demokratik  islohot  tarafdorlari  Davlat 
dumasida eng katta fraksiyani tuzishga erishgan bo‘lsalarda, biroq ular o‘rtasidagi o‘zaro nizolar va 
oppozitsiya kuchlari qonunchilik ishlarining bajarilishiga halal berib turdi. 
Baxtga  qarshi  liberal-islohotchilar  tashabbusi  bilai  boshlangan  ko‘pgina  muhim  o‘zgarishlarni 
prezidentning farmonlari bilangina amalga oshirishga to‘g‘ri keldi. Buning ustiga keng vakolatlarga 
ega  bo‘lgan  prezident  aholining  katta  qismi  tomonidan  qo‘llab-quvvatlanmaganligi  uchun 
farmonlar,  qarorlarning  amalga  oshirilishi  uchun  yetarlicha  hokimiyatga  ega  emas  edi.  Hatto  u 
ta’qib ostiga olinardi. Islohotlardan o‘z shaxsiy manfaatlari yo‘lida foydalanishga intilgan odamlar 
prezident  atrofida  haddan  tashqari  ko‘p  to‘plangan  bo‘lib  katta  ta’sir  etuvchi  kuchga  ega  edi. 
Natijada  ular  mamlakat  xalq  xo‘jaligi  va  aholini  ijtimoiy  himoya  qilish  uchun  sarflanadigan 
mablag‘larning  anchagina  qismini  keraksiz  narsalarga:  Kreml  saroylarini  ta’mirlashga  va 
prezidentning yangi rezidensiyalarini qurishga sarfladilar. 
V.Chernomerdinning hukumatida 1997 yilgacha «boshqarmachilar» ko‘pchilikni tashkil etardi. 
Ilgarigi sovetlarning boshqarish apparati o‘rniga yangi ma’muriy apparatni tuzish markazda ham va 
federatsiya subyektlarida ham juda sust borardi, federal hokimiyatning yuqori pog‘onasi zaifligicha 
qolmoqda  edi.  Ilgarigi  partiya-sovet  xo‘jaligi  sohalarida  ishlagan  rahbarlar  boshqarishning 
markaziy  organlari  xodimlarining  60  foizini,  respublikalar,  o‘lkalar  va  viloyatlar  ma’muriyatlari 
xodimlarining  80%ni  va  kuch  ishlatadigan,  hamda  huquqni  himoya  qilish  tuzilmalarining  100%ni 
tashkil etardilar. 
Ammo  hukumatda  va  Prezident  ma’muriyatida,  shuningdek,  Davlat  dumasida  hali  liberal-
reformatorlar  mavjud  edi  (A.Chubays  va  boshqalar),  ularning  tashabbusi  va  prezident  qo‘llab-
quvvatlashi  bilan  tub  o‘zgarishlar  harna  bo‘lsada  davom  etardi.  Mamlakat  ishlab  chiqarishining 
70%  ga  yaqini  aksionerlar  va  xususiy  kompaniyalar  qo‘liga  o‘tdi.  Davlat  dumasi  tomonidan 
konstitutsiyaga  mos  keladigan  fuqarolar  kodeksi  qabul  qilindi,  unda  xususiy  mulkchilik 
munosabatlari  mustahkamlandi.  Yagona  sud  sistemasi  haqidagi  qonun  chuqur  sud  islohotlarini 
boshlab  berdi.  Asta-sekin  konstitutsiyaga  mos  keladigan  mahalliy  o‘z-o‘zini  boshqarish  sistemasi 
(tizimi)  shakllana  boshladi,  shaharlarda  va  tumanlarda  sovetlar  va  upravalar  saylanib  harakat  qila 
boshladilar. SSSRdan meros qolgan qurolli kuchlar asta-sekinlik bilan uch barobarga qisqartirildi. 
Ammo  hukumat  bozor  iqtisodiyotiga  hos  bo‘lmagan  munosabatlarni  yengish  uchun  chora 
topolmadi. U davlat mulkidan keladigan daromadni ko‘paytira olmadi va soliq yig‘ishni ta’minlay 
olmadi.  Ro‘yxatdan  o‘tishni  xohlamagan  korxonalar  -«xufyona  iqtisodiyot»  mamlakat  yalpi  ichki 
mahsulotining  25%dan  45%  gacha  berib  turdi.  Ko‘plab  uddaburonlar  katta  mablag‘ni  hatto  chet 
elga  ham o‘tkazib  yuborish  yo‘lini topdilar. Hukumat mayda va o‘rta biznesni  hamda  fermerlarni 
qo‘llab-quvvatlash uchun juda oz mablag‘ ajratdi. Kolxoz va sovxozlarning yerga haqiqiy egaligisiz 
aksioner  jamiyatlarga  aylantirish  nomigagina  bo‘ldi  va  qishloq  xo‘jaligini  jonlantirolmadi. 
Hokimiyat  tepasida  turganlarning  aholini  ma’muriy  yo‘l  bilan  kerakli  tomonga  yo‘naltirmoqchi 
bo‘lgan  urinishlari  korrupsiyaning  rivojlanishiga  imkon  berdi.  Xokimiyatdagilar  mulkchilikning 
daxlsizligini  nafaqat  himoya  qilaoldilar,  balki  o‘zlari  fuqarolarning  boshqa  huquqlarini  ham 
buzdilar, maosh va nafaqalarni o‘z vaqtida berolmadilar. Chernomirdin: «Yaxshi bo‘lishini istadik, 
ammo har doimgiday qolaverdi», - deb ochiqchasiga tan oldi. 
Oppozidiya  Davlat  dumasida  yerni  erkin  oldi-sotdi  qilishga  va  garovga  qo‘yishga  halaqit 
berardi.  «Tabiiy  monopoliyalarning»  mustahkamlanib  olgan  rahbarlari,  ko‘p  tarmoqli  moliya-
sanoat guruhlarining boyib ketgan xo‘jayinlari va kolxoz-sovxozlarning «agrariya» deb ataladigan 
soha  rahbarlari  hukumatdagilarga  o‘z  manfaatlarini  bo‘yinturuq  qildilar,  moliyaviy  firibgarlikda 
kuyib bankrot bo‘lgan banklar esa millionlab odamlarni aldadilar. 

---

 
191 
Hukumat  tomonidan  kam  ta’minlangan  qatlamlarga  yordam  berish,  maoshni  va  nafaqalarni 
indeksatsiya  qilish  borasida  choralar  ko‘rildi.  Ammo  ishlab  chiqarishning  jiddiy  tushib  ketishi, 
ishsizlikning  kupayishi  va  aholi  turmush  sharoitining  yomonlashuvi  davom  etdi.  Ijtimoiy  keskin 
qarama-qarshilik, ayniqsa, «yangi ruslar», «shohona»  yashash tarziga o‘rganib  qolgan  byurokratik 
yuqori  tabaqalar  va  zo‘r-bazo‘r  hayot  kechirayotgan  ko‘pchilikni  tashkil  etadigan  aholi  o‘rtasida 
kuchayib ketdi. 
Kasaba  uyushmalarida  mehnatkashlar  haq-huquqlarini  himoya  qilish  tajribasi  juda  oz  edi, 
qaytadan  rekonstruksiya  qilingan  tog‘-kon  sanoati  va  sanoatning  boshqa  tarmoqlarining  ishchilari 
katta  ish  tashlashlar  qilib,  temir  yo‘llarni  bekitib  qo‘ydilar,  marsh  yurishlari  uyushtirdilar,  qamal 
qildilar,  piketlar  uyushtirib,  g‘alayonning  boshqa  turlarini  o‘tkazdilar.  Maosh  ololmagan 
o‘qituvchilar  va  vrachlar  ham  g‘alayon  ko‘tardilar.  Axloq  qoidalarining  va  hokimiyatning 
zaiflashib  ketishi  natijasida  mulkni  qayta  bo‘lish  va  boyishning  yangi  imkoniyatlari  tug‘ilgan  bir 
vaqtda  uyushgan  jinoyatchilik  va  korrupsiyaning  nihoyatda  rivojlanib  ketishiga  imkon  tug‘dirdi. 
Ko‘plar,  ya’ni  o‘zining  faravonligini  davlatning  buyukligiga  bog‘liq  deb  hisoblaydigan  kishilar, 
(ular  uchun  teskari  bo‘lishi  mumkin  ham  emas  edi)  liberal-demokratik  tub  o‘zgarishlardan 
umidlarini  ham uzdilar. Natijada turli  xil  «buyuk davlatchilar»  faollashib ketdilar  - bular Rossiya 
Federatsiyasi  kompartiyasi  va  boshqa  «murosasiz»  partiyalar,  sotsializmga  qaytishga  urinayotgan 
oppozitsiyachilar,  shuningdek,  millatchilar,  buyuk  davlatchilar  va  turli  xil  milliy  separatistlar: 
chechen va tatarlardan tortib to tuvalik va yoqutlargacha faollashdilar. 
Prezident siyosati natijalaridan aholining noroziligiga umid bog‘lagan kommunistlar 1995 yilda 
Davlat  Dumasiga  bo‘lgan  saylovlarda  g‘alaba  qilishdi.  Saylovda  yadrosini  Rossiya  Federatsiyasi 
Kommunistik partiyasi tashkil etgan oppozitsiya mutlaq ko‘pchilik ovozga ega bo‘ldi. Kompartiya 
mamlakatda  tub  iqtisodiy  va  siyosiy  o‘zgarishlarni  o‘tkazishga  va  Rossiya  Federatsiyasining 
xalqaro  majburiyatlarini  bajarishga  xalaqit  berdi.  Bu  xol,  ayniqsa,  chet  el  kreditlari  va 
sarmoyalarini jalb etishda yaqqol ko‘rindi. 
Mamlakat  tepasida  turganlar  asosan  ilgarigi  partiya  va  sovet  organlari  nomenklaturasida 
turganlarning qoldiqlaridan  va  liberal-demokratik oqimlarning rahbarlikka ko‘tarilgan  vakillaridan 
iborat edi. Bular g‘oyaviy-siyosiy  jihatdan o‘z  manfaatlarini o‘ylaydigan raqiblardan  iborat  edilar. 
Ularni elita deb hurmat qilganlari bilan ularda na malaka, va na Rossiyaning  yangi  muammolarini 
hal etish uchun kerakli tajribalari bor edi. Jamiyatning jipslashishiga etnoslarning xilma-xilligi ham 
xalaqit  berar  edi.  Ularning  ichida  eng  buyugi  ruslar  bo‘lsa-da,  biroq  o‘zlarining  milliy  birligi 
zarurligini  yetarli  darajada  anglay  olmaganligi,  hamda  ko‘plab  diniy  oqimlar  o‘rtasidagi  qarama-
qarshiliklarning  mavjudligi,  shuningdek,  yaqin  o‘tmishdagi  yo‘qotishlardan  o‘zini  o‘nglab 
ololmagan 
pravoslaviya 
mazhabi 
o‘rtasidagi 
raqobatlar 
jamiyatning 
jipslashishini 
murakkablashtirib  qo‘ygan  edi.  Ko‘pchilik  respublikalar  va  okruglarda  titulli  etnoslar  ozchilikni 
tashkil  etardilar.  Deyarli  hamma  okruglar  oblast  va  o‘lkalar  tarkibida  edilar,  oblastlar  va 
o‘lkalarning esa, ta’minlay oladigan xo‘jaligi yo‘q edi va markaz dotatsiyasiga qaram edi (dotatsiya 
-  beriladigan  qo‘shimcha  yordam).  Federatsiyaning  subyektlari  o‘rtasida  esa  ilgarigidek,  bevosita 
bozor aloqalari va iqtisodiy o‘zaro bog‘liqlik yo‘q edi. 
Federatsiyani  jipslashtirish  uchun  hukumat  Rossiya  Federatsiyasining  50  tagacha  subyektlari 
bilan  ularning  vakolatlariga  o‘zgartirishlar  kiritish  uchun  alohida  shartnomalar  tuzdi.  Ammo 
markazdan  qochma  intilishlar  kuchaydi,  respublikalar,  o‘lkalar,  oblastlar  va  okruglar  tomonidan 
Rossiya  Federatsiyasi  Konstitutsiyasi  moddalarini  va  federal  qopunlarini  ko‘plab  buzilishi  odatiy 
hol bo‘lib koldi. Federal mamlakatda yaxshilikning «emaklab parchalanish» davri boshlandi, bunga 
esa faqat subyektlarning o‘zaro hayotiy bog‘liqligi to‘sqinlik qilishi mumkin edi. 
Federal  qo‘shinlarning  o‘zini  mustaqil  deb  e’lon  qilgan  Chechen  respublikasiga  (Ichkeriyaga) 
«konstitutsion  tartibni»  o‘rnatish  uchun  yuborilishi  oqibatida  1994-96  yillarda  100  mingga  yaqin 
kishi  halok  bo‘ldi.  Vayronagarchilik  keltiruvchi  urushga  sabab  bo‘ldi.  Bu  urush  mamlakat  xom 
ashyosiga  putur  yetkazdi,  xalqaro  obro‘yning  tushib  ketishiga  olib  keldi  va  mag‘lubiyat  bilan 
tugadi.  Ichkeriyaning  o‘zini  mustaqil  deb  e’lon  qilgan  statusning  Rossiya  tomonidan  tan  olinishi 
esa  keyinga  qoldirildi.  B.Yelsin  va  Ichkeriya  aholisi  tomonidan  saylangan  prezident 
A.Maxadovning  qo‘shma  bayonotida  Rossiya  va  Ichkeriyaning  munosabatlari  xalqaro  huquq 
normalari asosida amalga oshiriladi,» - deb ta’kidlandi. 

---

 
192 
Aholining  prezidentga  va  hukumatga  bo‘lgan  ishonchiga  ancha  putur  yetgan  edi.  Ammo, 
Yelsindan  bo‘lak  islohotlar  uchun  kurashchilar  orasida  1996  yilgi  prezidentlik  saylovlarida 
kommunistlarning  nomzodi  Zyuganovga  qarshi  turadigan  boshqa  nomzod  topilmadi.  Yelsinning 
g‘alabasiga  ishonmagan  uning  atrofidagi  bir  qism  kishilar  to‘ntarish  uyushtirishni,  ya’ni 
Kompartiyani  ta’qiqlab  qo‘yish  va  saylovlarni  orqaga  surishni  taklif  qildilar.  Ammo  Chubays  va 
boshqa islohotchilarning sa’yi-harakatlari bilan Yelsinning shuhratini oshirishga erishildi va xullas 
1996  yilning  yozida  saylovlarning  ikkinchi  turida  kommunist  raqiblarining  deyarli  hammasi 
Yelsinga  ovoz  berdilar.  Aldanganligiga,  umidlari  puchga  chiqqanligiga  qaramay,  ko‘pchilik 
rossiyaliklar  liberal  tub  o‘zgarishlar  yo‘lidan  chekinmadilar.  Bu  narsa  Yelsinning  g‘alabasini 
ta’minladi  va  shuningdek,  uning  atrofidan  va  hukumatdan  to‘ntarish  tarafdorlari  bo‘lganlarni 
chetlashtirish  imkonini  ta’minladi.  Ammo  g‘alabadan  so‘ng  u  yarim  yilcha  bemor  yotdi, 
Chernomo‘rdinning  hukumati  esa  Yelsinning  muvaffaqiyatlaridan  islohotlarni  tezlashtirish  uchun 
foydalana olmadi. 
Faqat  keyingi  yilning  bahorida  Yelsinning  tashabbusi  bilan  hukumatga  Chubays  va  boshqa 
«yosh islohotchilar» kirgandan so‘ng xujumga o‘tish uchun urinish qilindi: yirik kompaniyalarning 
davlat  aksiyalarini  tanlov  asosida  sotish  boshlandi,  soliq  kodeksi,  ijtimoiy  ta’minot,  uy-joy 
xo‘jaligi,  qurolli  kuchlar  va  yerni  oldi-sotdi  qilish  masalalarini  qayta  islohot  qilish  ko‘zda tutildi. 
Biroq tub o‘zgarishlar o‘tkazilishining raqiblari, ommaviy axborot vositalaridan va Dumadan keng 
foydalanib,  yosh  islohotchilarning  obro‘yini  tushirishga  va  ularning  sa’yi-harakatlarini  falaj 
qilishga erishdilar. 
Davlat  dumasida  ko‘pchilik  bo‘lgan  kommunistlar  va  ular  ittifoqchilari  ijtimoiy  sohalarga, 
sobiq  kolxoz-sovxozlar  va  harbiy  korxonalar  uchun  belgilangan  xarajatlarni  ko‘paytirishni 
xukumatdan talab qildi. Ortiqcha xarajatlar uchun mablag‘ bo‘lsa-da hukumat bularning talablarini 
rad etishga jur’at etolmadi. 
Natijada 1998 yilning bahorida Davlat dumasi tomonidan ma’qullangan davlat budjetini amalda 
hayotga tatbiq  etishning  iloji  bo‘lmadi  va  Yelsin  Chernomo‘rdinni  S.Kiriyenko  bilan  almashtirdi. 
Davlat  dumasi  tasdig‘idan  qiyinchilik  bilan  o‘tgan  yangi  premyer  ministr  falaj  bo‘lgan  mamlakat 
xo‘jaligiga  kerak  bo‘lgan  mablag‘ni  topish  imkonini  beradigan  bir  nechta  qonunlar  paktini  ishlab 
chiqdi.  Ahvol  jahon  moliya-valyuta  inqirozi tufayli  yanada  murakkablashdi. Buning ustiga Davlat 
dumasidagilarning  ko‘pchiligi  S.Kiriyenkoni  xush  ko‘rmaganligi  tufayli  uning  takliflarini  rad 
etishdi va shu yo‘l bilan ular budjetni oxirgi imkoniyatdan ham mahrum qilishdi. Xalqaro valyuta 
fondidan  kredit olinishiga  qaramay,  ko‘plab  bank  va  korxonalarning  ahvoli  og‘irlashdi.  Ishchi  va 
xizmatchilarga  maosh  to‘lamaganligi  sababli  mamlakat  g‘alayon  va  qo‘zg‘olonlar  olovida  qolgan 
edi, g‘alayonchi-shaxtyorlar yo‘llarni to‘sib qo‘ygan edilar. Hukumat ijtimoiy-siyosiy jihatdan ham, 
mablag‘ olish masalasida ham madad ololmadi. Shuning uchun 1998 yil 17 avgustda S.Kiriyenko 
davlat  o‘z  majburiyatlari  bo‘yicha  to‘lovlarni  amalga  oshirishga  qodir  emas  deb  e’lon  qilishga 
majbur  bo‘ldi.  Rossiya  hukumatiga  nisbatan  ishonchga  zil  ketdi,  rubl  tez  orada  3  barobar 
qadrsizlandi,  ko‘plab  banklar  sindi,  narx-navo  nihoyatda  ko‘tarilib  ketdi  va  aholi  yashash  sharoiti 
juda yomonlashdi. Davlat dumasi nafaqat hukumatni, balki prezidentning ham iste’foga chiqishini 
talab  qila  boshladi.  Kommunistlar  prezidentning  vakolatlarini  cheklashga  va  hukumatni  Davlat 
dumasi nazorati ostiga olishga intildilar. 
Bu  chuqur  siyosiy  inqiroz  edi.  Prezident  Yelsinda  na  hukumatga  madad  berishga,  va  na 
Chernomo‘rdinni  joyiga  qaytarishga  iloj  bor  edi.  1998  yili  sentabrda  u  ijro  hokimiyatiga  boshliq 
qilib  kommunistlarga  yoqadigan  YE.Primakovni  qo‘yishga  qaror  qildi.  Primakovning  hukumatiga 
anchagina kommunistlar ham jalb qilingan edi. Ammo ularga liberal islohotlar ruhi qat’iylik bilan 
qarshi  turdi.  Natijada  bunday  ahvol  iqtisodiy  siyosatni  parokanda  qildi.  Inflyatsiya  importning 
qisqarishiga  olib  keldi,  bu  xol  o‘z  navbatida  importning  ko‘payib  ketishi  sababli  to‘xtab  qolgan 
ba’zi  sohalarda  1999  yildan  ishlab  chiqarishning  jonlanishiga  olib  keldi.  Biroq  tub  islohotchilik 
o‘zgarishlarini  tugallash  uchun  yangi  mulkchilikni  mustahkamlash,  yerlarni,  ishchi  kuchlarini  va 
uy-joylardan  foydalanishni  bozor  munosabatlariga  kiritish  bo‘yicha  bir  qadam  ham  bosilmadi. 
Kommunistlar mamlakatni rejali xo‘jalikka qaytara olmadilar, ammo shunga qaramay tez-tez kasal 
bo‘lib turgan prezidentga xujum qilib turdilar va bahor oyida uni hokimiyatdan chetlatilishini talab 
qildilar.  Kommunistlar  mamlakatda  barqarorlikni  e’lon  qilishda  taniqli  siyosatchi  Primakov  bilan 

---

 
193 
ittifoqlarining  muvaffaqiyatiga  umid  qilar  edilar.  Bu  esa  o‘z  navbatida  liberal  tub  o‘zgarishlar 
taqdirini xavf ostiga qo‘ydi. 
Shuning  uchun  1999  yil  may  oyida  kommunistlar  alyansi  bilan  «gulobi»  hukumat o‘rtasidagi 
ittifoqning  yanada  mustahkam  bo‘lishining  oldini  olish  uchun,  prezident  Primakovni  ishdan  oldi, 
Davlat  dumasida  esa,  Yelsinni  prezidentlik  lavozimidan  olish  to‘g‘risida  qo‘yilgan  rezolyutsiya 
yetarli ovoz ololmadi. Bu xol kommunistlar pozitsiyasini (mavqeini) ancha zaiflashtirdi. 
Botqoqqa  botgan  islohotlar  yo‘lini  asrash  maqsadida  Yelsin  Davlat  dumasidagilarning 
ko‘pchiligiga  yoqadigan  V.Stepashinni  hukumat  boshlig‘i  qilib  tayinladi.  Bu  qadam  ilgari 
Kiriyenko tomonidan  ko‘zda  tutilgan  moliyaviy-iqtisodiy  tizimni  mustahkamlashga  yo‘naltirilgan 
qonunlarni  qabul  qilish  imkonini  berdi.  Ammo  yangi  premyer  liberal-demokratik  ommani 
birlashtirib safarbar qila olmadi. 
Shunday  bir  paytda  Moskva  shahar  meri  Y.Lujkov  tomonidan  yetaklangan  «byurokratik 
kapitalizm»  tarafdorlari  maydonga  chiqishdi,  ularning  shiori  -  ma’muriy  yo‘l  bilan 
«kapitalizmchasiga  ishlash,  ammo  sotsializmchasiga  taqsimlash»  edi.  Ular  o‘zlarini  vatan 
himoyachilari  deb  e’lon  qilib,  o‘z tomoniga  ko‘plab  gubernatorlarni  og‘dirib  oldilar  va  Primakov 
boshchiligida  Vatan-Butun  Rossiya  (OVR)  (Otechestvo  -  Vsya  Rossiya)  nomli  blokni  tuzdilar. 
Prezidentning  tutgan  yo‘liga  qarshi  hujumda  ular  hatto  to‘hmat  va  uydirmalardan  ham 
foydalanishda  kommunistlardan  ham  o‘zib  ketdilar.  Ular  shu  bilan  liberal-demokratik  tub 
o‘zgarishlar yo‘liga jiddiy g‘ov bo‘lib qoldilar. 
B.Yelsin  1999  yil  avgustida  hukumat  boshlig‘i  lavozimiga  ko‘tarilgan  V.Putinga  Davlat 
dumasidagi  saylovlarda  g‘alaba  qilishiga  va  o‘zi  tutgan  yo‘lni  davom  ettirishiga  umid  bog‘ladi. 
Mamlakatda  hali  uncha  tanish  bo‘lmagan  yangi  premyerning  chechen  jangarilarini  Dog‘istonga 
bostirib  kirishiga  yo‘l  qo‘ymaslik  va  ularni  Moskva  hamda  boshqa  shaharlardagi  terroristik 
xujumlariga chek qo‘yishlikdagi qatityaligi uni mashhur qilib yubordi. 
1996  yilning  kuzidan  boshlab  Ichkeriya  haqiqiy  mustaqillikka  erishgan  edi.  Ammo  aholining 
partikulyarizmligi  va  dala  komandirlarining  beboshligi  Ichkeriyada  yagona  jamiyatning 
shakllanishiga, davlatchilikning  va qonunchilikning  mustahkamlanishiga  halaqit berdi. Vahobiylik 
bilan  jamiyatni  birlashtirishga  bo‘lgan  urinish  g‘oyaviy  tarqoqlikni  kuchaytirdi.  Chechen 
jangarilarining  chet  el  terroristlari  tomonidan  gijgijlangan  avantyurasi-ya’ni  ularning  Dog‘istonga 
bostirib  kirishi  va  Rossiya  shaharlaridagi  qo‘poruvchilik  harakatlari  Ichkeriya  aholisini  Rossiya 
harbiylarining zarbasiga duchor qildi. O‘n minglab aholi nobud bo‘ldi, yuz minglab kishilar qochoq 
bo‘ldilar.  Grozniy  shahrini  vayron  qilinishiga,  qishloqlarning  toptalishiga  olib  keldi,  ommaviy 
repressiyalarga qarshi aholining  bir qismi qarshilik  ko‘rsatish, partizanlar urushi olib  borish bilan 
javob berdi. Vaziyatni jiddiy siyosiy yo‘l bilan, hamma tomonlarning qatnashuvidagi muzokoralar 
yo‘li  bilan  hal  etish  va  tinchlik  o‘rnatish  mumkin  edi.  Ko‘plab  davlatlar  va  xalqaro  tashkilotlar 
Chechenistondagi  va  ularni  qo‘llab-quvvatlagan  chet  el  terroristlarini  qoraladilar.  Chechenistonga 
gumanitar  yordam  yubordilar  va  shuning  bilan  birga  Rossiya  hukumati  va  harbiylari  tomonidan 
inson huquqlarining buzishlariga qarshi noroziliklar bildirdilar. 
1999 yil kuzida ma’muriyat «Yedinstvo» harakatini tashkil etdi. Bu harakat o‘zining terrorizm 
va  korrupsiyaga  chek  qo‘yish,  huquq  tartibot  va  barqarorlikni  ta’minlash  kabi  talablari  bilan 
o‘zining safiga aholining ancha qismini jalb etdn. Bu tashkilot ham saylov kompaniyasiga qo‘shildi 
va yangi nomzodlarni ilgari surdi. Bu tashkilotning rivojlanishiga premyer ministr Putin hamnafas 
ekanligi  ham ularga  yordam berdi. Shafqatsiz saylovoldi kurashlarida bu tashkilot oson g‘alabaga 
ishongan kompartiya va OVRga (Otechestvo Vsya Rossiya) qarshi kuchli raqibga aylandi. 
1999  yil  dekabrida  yangi  Davlat  dumasiga  saylovlar  natijasida  kommunistlar  va  ularning 
ittifoqchilari zaiflashib qoldilar, natijada ular ko‘p ovoz ololmadilar. Lujkov-Primakov bloki OVR 
ham  hal  qiluvchi  muvaffaqiyatga  erisha  olmadi.  Dumada  Kuchli  fraksiyalar  paydo  bo‘ldi 
«Yedinstvo» fraksiyasi va «Soyuz pravax sil» (O‘ng kuchlar ittifoqi) fraksiyasi. Birinchi marta tub 
o‘zgarishlar  o‘tkazishni  davom  ettirish  tarafdorlari  bo‘lgan  har  xil  fraksiyalar  va  guruhlarning 
birgalikdagi  harakatlari,  «Yabloko»  ham  shu  jumladan,  ularga  davlat  dumasida  ko‘pchilik  ovoz 
olish imkonini berdi. 
O‘zining  tutgan  yo‘liga  qarshi  turgan  raqib  kuchlarning  navbatdagi  prezident  saylovlarida 
jipslashishning oldini olish uchun Yelsin muddatidan oldin - 2000 yilning boshida iste’foga chiqdi. 
Hukumat  boshlig‘i  V.Putin,  «qonun  diktaturasi»  nomli  ommabop  shior  va  bozor  iqtisodiyotini 

---

 
194 
jonlantirish rejalari bilan chiqib, nafaqat prezident vazifasini bajaruvchi, balki shu bilan birga mart 
oyida  muddatidan  oldin  bo‘ladigan  prezident  saylovlarida  g‘alaba  qilish  uchun  eng  ommaviy 
nomzod  ham  bo‘lib  qoldi.  Uning  ommalashishiga  ishlab  chiqarishning,  neft  eksporti  va  soliq 
yig‘imlaridan  kelgan  daromadlarning  bir  qadar  o‘sishi  ham  sabab  bo‘ldi.  Putin  nomzodi  uchun 
islohotlar tarafdorlarining ko‘pchiligi va hokimiyatni kuchaytirishni xohlaydiganlar ovoz berishdi. 
Natijada 2000 yili Putin Prezidentlikka saylandi. 
Davlat dumasida  islohotlar tarafdorlarining ko‘pchiligi  ishtirokida bo‘lgan Putinning g‘alabasi 
tub  o‘zgarishlarni  davom  ettirishga  qulay  sharoit  yaratdi,  uning  ommaviyligining  va 
mashhurligining  saqlanib  turishi  esa  hokimiyatning  samaradorligini  oshishiga  imkon  yaratdi.  U 
tomonidan  liberal  islohotlarni chuqurlashtirish dasturi belgilab olindi. Bu dasturni amalga oshirish 
uchun  federal  hukumat  organlari  kuchaytirildi  va  Federatsiya  Soveti  tarkibi  o‘zgardi,  federatsiya 
subyektlarining  qonunlari  Rossiya  federatsiyasi  konstitutsiyasi  va  qonunlariga  moslashtirildi, 
iqtisoddagi  byurokratizmdan qutulish  loyihalari  ilgari surildi, «tabiiy»  monopoliyalar sudlov, suv, 
yer, nafaqa, uy-joy va boshqa islohotlar restrukturizatsiya qilindi. 
Biroq,  regionlarda  bozor  iqtisodiyotini  barqaror  o‘sishi  uchun,  sarmoyalar  jalb  etish  uchun, 
ishlab  chiqarishning  eskirgan  asbob-uskunalarini  konversiya  qilish  va  yangilash  uchun  sharoit 
hozircha  yaratilmadi.  Aholining  xarid  qilish  qobiliyati  o‘sib  borayotgan  inflyatsiya  bilan 
susaytirildi.  Shunday  bo‘lsada,  uy-joylarni  issiqlik,  yonilg‘i  va  suv  bilan  ta’minlashning  eskicha 
tizimini  buzish  tezlashtirildi.  Ma’muriy  idoralarning  inson  huquqlari  va  erkinliklarini  buzmasdan 
«tartib  o‘rnatishni»  eplay  olmasliklari,  har  qanday  tashabbusni  falaj  qilib  tashlaydigan 
byurokratizm  va o‘sib borayotgan korrupsiya, shuningdek, Chechenistondagi qonli urush, u yerda 
aholining  bir  qismi  faqat  tirik  qolish  uchungina  federal  hukumat  bilan  hamkorlik  qilayotganligi, 
bularning  hammasi  jamiyatning  jipslashuvini  qiyinlashtirdi.  Qiyinchiliklarga  qaramasdan,  liberal-
bozor  islohotlari  va  yangi  konstitutsiya  tufayli  Rossiya  federatsiyasi  jahon  hamjamiyatida  liberal 
yo‘nalishdagi  mamlakatlar  sirasiga  kirib  oldi.  Biroq  u  shu  bilan  birga  SSSRdan  ba’zi  bir  buyuk 
davlatchilik  va  militaristik  xususiyatlarni  ham  meros  qilib  oldi.  Bular  jumlasiga  urushda  qo‘lga 
kiritilgan  hududlarni  ushlab  turish,  millatlarni  o‘z  taqdirini  o‘zi  belgilashi  huquqini  cheklash, 
ma’muriyatni militarizatsiyalash, taxdid qilish va siyosiy masalalarni hal etishda qurolli kuchlardan 
foydalanish, raketa-yadro va harbiy-dengizda buyuk bo‘lishga da’vo qilish, hududiy gegemonlikka 
intilish,  chet  elda  «vatandoshlar»  huhuqini  himoya  qilish,  (bular  qatoriga  SSSRning  barcha  sobiq 
fuqarolarini  yoki  rusiyzabon  fuqarolarni  ham  qo‘shadilar),  kabi  masalalar  kiradi.  Ammo 
ma’muriyat Rossiyaning o‘z ichida ham inson huquqlari buzilishini bartaraf etishga qodir emas edi. 
Bozor  iqtisodiyoti  bo‘yicha  tub  o‘zgarishlarning  tugallanmaganligi,  ishlab  chiqarishning  past 
darajadaligi  Rossiyani  «o‘tish  davridagi  iqtisodiyotli»  mamlakatlar  sirasiga  kiritadilar.  Uning 
xo‘jaligi  «asosan  erkin  emas»  deb  hisoblanadi,  chunki  unda  davlat  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  katta  va 
ma’muriy  tarzda  aralashadi.  Rossiya  jahon  yalpi  mahsulotining  2,67  foizini  beradi  -  AQSH  va 
Xitoydan  bir  necha  barobar oz. Agar yoqilg‘ilar, qurollarning  ba’zi turlarini  va atom energiyasini 
eksport  qilishni  hisoblamasak,  yetarli  darajada  bo‘lmagan  raqobatbardoshligi  va  tashkiliy-
moliyaviy  zaifligi  Rossiyani  jahon  savdosida  qatnashuvining  kengayishini  qiyinlashtiradi.  Jahon 
savdosida Rossiyaning ulushi jahon yalpi mahsulotidagi ulushidan ham past. 
Bugungi  Rossiya  bundan  4-5  yil  oldingi  Rossiyaga  mutlaqo  o‘xshamaydi.  Agar  XX  asrning 
oxirida kommunistlar, demokratlar hamda liberal-demokratlar mamlakatda katga kuch hisoblangan 
bo‘lsa,  bugun  ular  o‘z  mavqelarini  yo‘qotdilar.  Davlat  tizimining  barcha  bo‘g‘inlarida  «Yediniya 
Rossiya»  (Yagona  Rossiya)ning  oshig‘i  olchi.  Davlat  dumasida  ham  ilgarigi  chaqiriqlar,  fikrlar 
qarama-qarshiligi, ehtiroslar yo‘q. Bugungi duma asosan bitta siyosiy partiya vakillaridan yoki shu 
partiya dasturiga xayrixoh deputatlardan uyushgan parlament hisoblanadi. Bugungi kunda hukumat 
bilan parlament til topishib ishlamoqda. 2004 yilning mart oyida Rossiyada prezident saylovi bo‘lib 
o‘tdi.  Vladimir  Putin  yana  Rossiya  prezidentligiga  saylandi.  Mana  shu  prezradent  saylovi 
kompaniyasi  ham  Rossiyadagi  siyosiy  kuchlarning  bir  fikrga  kelishib  ishlayotganini  bildirdi. 
Natijada, mamlakat iqtisodiyotida o‘sish yuz berdi, odamlarning turmush kechirishi ularni ish bilan 
ta’minlash yaxshilandi. Uning xalqaro miqyosdagi obro‘si oshdi. 
Agar 2001 yili mamlakat aholisnning 30%i kambag‘all darajasida yashagan  bo‘lsa, 2004 yilga 
kelib,  bu ko‘rsatkich 18%ga tushdi. Ishlab  chiqarishning  yillik o‘sishi 2005  yilda 6-7% ni tashkil 
etdi.  Tashqi  qarz  uzib  bo‘lindi.  Chet  el  investitsiyalarini  jalb  qilish  yildan-yilga  o‘smoqda.  Agar 

---

 
195 
2002 yili u 4 mlrd, 2003 yili 6 mlrd AQSH dollarini tashkil etgan bo‘lsa, 2004 yidda bu ko‘rsatkich 
10 mlrd AQSH dollaridan oshib ketdi. 
Biroq, Checheniston  masalasida,  Gruziya  va Ukraina davlatlari  bilan  munosabatlar  masalasida 
Rossiya  bilan  Yevropa  Itgifoqi,  NATOga  a’zo  davlatlar  hamda  AQSH  o‘rtasida  fikrlar  qarama-
qarshiligi  mavjud.  Kurill  orollari  masalasida  Yaponiya  davlati  bilan  uzoq  yillardan  beri  tortishuv 
davom etmoqda. 
Rossiya-O‘zbekiston munosabatlariga kelsak, o‘tgan yillar ichida davlat va hukumat darajasida 
150 dan ziyod shartnoma va kelishuvlar imzolanib, ularning eng muhimlari 1998 yilning oktabrida 
Toshkentda imzolangan iqtisodiy hamkorlik to‘g‘risidagi shartnoma hamda 2004 yilning 16 iyunida 
Toshkentda imzolangan O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi strategik hamkorlik haqidagi bitimdir. 
Rossiya  O‘zbekistonning  ilgarigidek  yirik  savdo  partnyori  bo‘lib  qolmoqda.  Rossiyaning 
O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasidagi ulushi 1999-2000 yillarda 13% dan 17% gacha o‘sganligi 
ham buning dalilidir. Faqat 2003 yilning o‘zida ikki mamlakat o‘rtasidagi tashqi savdo aylanmasi 
26% ga o‘sib, 1 mlrd 150 mln AQSH dollarini tashkil etdi. 2005 yil bu ko‘rsatkich 2 mlrd. AQSH 
dollariga yaqinlashib qoldi. 
Rossiya  tashqi  siyosatining  g‘oyaviy  asosi,  sobiq  SSSR  tashqi  siyosatidan  farqli  o‘laroq 
mamlakat resurslarini ko‘p millatli aholining ehtiyojlarini qondirish uchun samarali foydalanishdan 
iboratdir. 
Rossiya ma’muriyati boshqa sobiq sovet davlatlari bilan hamkorlik qilgan xolda tinch yo‘l bilan 
SSSR merosini bo‘lishning murakkab masalalarnni hal qildi. MDHning samaradorligini oshirish va 
o‘zaro  xavfsizlikni  kuchaytirish  bo‘yicha  zarur  choralar  ko‘rmoqda.  AQSH  bilan  qurollanishni 
qisqartirish bo‘yicha shartnomalar imzolandi. Kengaygan Yevropa ittifoqi bilan, AQSH, Yaponiya, 
Hindiston, Eron bilan keng moliyaviy-iqtisodiy va siyosiy hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan. Xitoy bilan 
do‘stona  aloqalar  yo‘lga  qo‘yilgan.  Rossiya  Yevropa  Kengashining  a’zosi  va  ko‘plab  xalqaro 
tashkilotlar  qatnashchisi  bo‘ldi,  shuningdek,  Xalqaro  valyuta  fondida  ishtirok  etmokda.  Rossiya 
BMT  faoliyatida turli regionlarda tinchlikni saqlab turish  harakatida  faol  ishtirok etmoqda, gaz va 
neft  mahsulotlarini,  raqobatbardosh  zamonaviy  qurollarni  va  yadro  reaktorlarini  eksport  qilishni 
kengaytirish borasida o‘zining o‘rniga ega. 
Oxir  oqibat  Rossiyaning  kelajak  taqdiri  uning  hukumati  va  xalqi  tomonidan  «real 
sotsializmning»  asoratlarini  yengish  qobiliyatiga,  uning  ulkan  tabiiy  resurslaridan  foydalana 
olishiga,  nihoyatda  katta  o‘lchamda  va  og‘ir  bo‘lgan  xo‘jalikning  samaradorligini  ko‘tarishga, 
mamlakatning  tarixiy  birligini  ta’minlab,  uning  bozor  infrastrukturasining  zaifligini  bartaraf  qilib 
olishga, real  manfaatlar bilan  izzat-nafsi o‘rtasidagi nomutanosibliklarni  yengib o‘tishga ham  juda 
bog‘liqdir. Rossiyaning turmush qiyinchiliklarini yengib chiqishi va uning o‘ziga xos xususiyatlari 
bilan jahon hamjamiyatida yetakchi o‘rin egallashi ko‘p jihatdan mana shularga bog‘liqdir.