Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

4-§. Majburiy at huquqi
Majburivat tushunchasi. 
M a z k u r h u q u q iy m u n o s a b a tla r n in g
mohiyati m uayyan shaxslarni mulkiy maqsadni ko'z laydigan va shu 
sab ab d an shaxsni boshqa shaxsning foydasiga m uayyan harakatni 
amalga oshirishga yoki m a ’lum h a ra k a td a n o'zini tiyishga m ajb u r 
etish d an ib o ra t (m asalan, m o l-m u lk n i berish, pul to 'la s h , ishni 
bajarish va hk. ). Bunda boshqa shaxs q arz d o rd a n o 'z majburiyatini 
bajarishni talab etish huquqiga ega, degan xulosa chiqadi.
M ajburiyat ishtirokchilari (tomonlar): qarzd o r — boshqa shaxs 
foydasiga m uay y an h a ra k a tla r (m asalan, pul to'lash, ishni bajarish 
kabilar)ni am a lg a oshirishga m a jb u r b o 'lg a n taraf; k re d ito r —
y u q o r i d a k e ltir ilg a n x a t t i - h a r a k a t l a r n i b a j a r i s h n i t a l a b etish 
huquqiga ega b o 'lg an taraf.
M a jb u riy a td a taraflarning h a r biri ayni vaqtning o 'z id a ham
k re d ito r , h am q a r z d o r b o 'lis h i m u m k in (m a s a la n , fu q a r o n in g
buyurtm asiga k o 'r a uy-joy qurish), biroq, shunday m ajburiyatlar 
borki, bu n d a bir ta r a f doim kreditor, ikkinchisi esa q a rz d o r bo'lib, 
ularning o'rin lari hech qach o n alm ashm aydi (m asalan, biror-bir 
shaxs boshqasiga qarzga pul bergan hollarda).
M a j b u r i y a t n i n g p re d m e tin i m a jb u r iy a t egasi b o 'l g a n shaxs 
(q a rz d o r)n in g qarzni to 'la s h bilan b o g 'liq m u a y y a n h a ra k a tla ri 
tashkil qiladi. M ajburiyatlar turli asoslarda yuzaga keladi:
- ishtirokchilar orasida tuzilgan s h a rtn o m a la r (ijara shartnomasi, 
p u d rat shartnom asi) — eng k o 'p uchraydigan asos;
- amaldagi qo n u n d a nazarda tutilgan ham da nazarda tutilmagan, 
biroq uning m azm uni h am da umumiy qoidalariga zid b o 'lm ag an bir 
taraflam a kelishuvlar orqali;
- m a 'm u riy hujjat — davlat boshqaruvi organlarining individual 
(normativ) hujjati (masalan, fuqaroga davlat yoki munitsipal uy- 
jo y berish s h a k lid a m a h a lliy m a ’m u r iy a t q a r o r in i o r d e r bilan 
rasmiylashtirish) orqali;
- intellektual ijodning turli obyektlarini, masalan, s a n ’at asarlari 
va ishlab chiqarish nam unalarini yaratish yoki ulardan foydalanish 
vaqtida;
77
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- 
in so n la r x o h ish -iro d a sig a b o g 'liq b o 'l m a g a n yuridik xatti- 
h a ra k a t natijasida (xazina, topilm a va hk.) yoki favqulodda hodisa 
(yong'in, tabiiy ofat va m ajburiyatlar quyidagi asoslar b o 'y ich a ham
v ujudga kelishi m u m k in : s h a r tn o m a la r (oldi-sotdi, ayirboshlash, 
h a d y a , ta s h is h , p u d r a t va b o s h q a l a r ) , b ir t a r a f l a m a b i t i m l a r
(m ukofotni oshkora v a ’d a qilish), m a 'm u riy hujjatlar (binoni ijaraga 
berish uchun o rd er berish), zarar yetkazish, asossiz boylik orttirish, 
yurid ik va jis m o n iy sh a x sla rn in g b o s h q a h a ra k a tla ri, h o d is a la r 
(tabiiy ofatlar).