Javodbek yo q ubo V ergash hayitboyev huquqshunoslik

Yuridik shaxslar.
F u q a ro lik h u q u q ig a oid m u n o s a b a tla r n in g
is h t i r o k c h i l a r i q a t o r i g a n a f a q a t a l o h i d a f u q a r o l a r ( jis m o n iy
shaxslar), balki yuridik shaxslar, ya'n i tashkilot va m uassasalar ham
kiradi.
Yuridik shaxslar turlicha bo'ladi. U lar F u q a ro lik kodeksining 
b i r i n c h i q i s m i d a s a n a b o ' t i l g a n . Q o n u n y u r i d i k s h a x s l a r n i
q u y id a g a c h a t a ’riflaydi: « O 'z m ulkida, xo'jalik yuritishida yoki 
operativ boshqaruvida alohida m ol-m ulkka ega b o 'lg a n h a m d a o 'z
m ajburiyatlari yuzasidan ushbu m ol-m ulk bilan ja v o b beradigan, 
o 'z n o m id an mulkiy yoki shaxsiy nom ulkiy h u q u q larg a ega b o 'la
oladigan va ularni am alga oshira oladigan, m ajburiyatlarni bajara 
o lad ig a n , s u d d a d a 'v o g a r va ja v o b g a r b o 'l a o lad ig an tash k ilo t 
yuridik shaxs hisoblanadi». Y uridik shaxslar m ustaqil balans va 
smetaga ega bo'lishi kerak. Yuridik shaxslarning huquq, va m uom ala 
layoqati, ular ro'yxatga olingan (tashkil etilgan) v a q td a n boshlanadi 
ha m d a u tugatilgan vaq td a nihoyasiga yetadi. Aksincha, fuqaroning 
h u q u q , layoqati esa, u tug'ilgan vaq td an boshlanadi va uning vafoti 
bilan tugatiladi, m u o m a la layoqati esa, to'laligicha shaxs voyaga 
yetgandan boshlanadi h a m d a uning vafoti tufayli tugatiladi.
Y u r i d i k s h a x s s h u n i n g d e k , j i s m o n i y s h a x s h a m q o n u n d a
belgilangan m uayyan turdagi faoliyat bilan faqat litsenziya asosida 
shug'ullanishi mum kin.
Y u rid ik sh a x sn in g m u o m a l a la y o q a ti u n in g o ' z b o s h q a r u v
o rganlari (direktor, boshliq, rais, prezident, kengash, boshqaruv, 
u m u m i y majlis) o rq a li f u q a r o lik m a j b u r i y a t l a r i n i olishi b ila n
belgilanadi. M a z k u r o r g a n la rn in g h a ra k a tla ri yuridik shaxsning 
h a rak atlari sifatida tan olinadi, zero ular fuqarolik m uom alasida 
to'laligicha yuridik shaxs m anfaatlarini ifodalaydi.
Y uridik shaxs tarkibida alohida vakolatxona va filiallar tashkil 
etilishi m um kin, biroq, ular mustaqil yuridik shaxs hisoblanmaydi. 
U larn in g rah b arlari yuridik shaxs to m o n id a n tayinlanadi h a m d a
74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uning ishonchnomasi asosida faoliyat k o 'rsatad i. V akolatxona va 
filiallar ularni tashkil etgan yuridik shaxsning t a ’sis hujjatlarida aks 
ettirilishi kerak.
Y u r i d i k s h a x s n i n g m a n z ili d a v l a t r o ' y x a t i g a o l i n g a n jo y
hisoblanadi. D avlat r o ‘yxati k o'rsatkichlari, shuningdek, firmaning 
nomi yagona davlat reyestriga kiritiladi.
Y uridik shaxsni davlat ro'y xatiga olish n a fa q a t unda h u quq, va 
m u o m ala layoqatining yuzaga kelishi, balki uning faoliyati ustidan 
moliyaviy (soliqqa oid) nazoratni t a ’minlash uchun h a m zarurdir.
Yuridik shaxsni tashkil etish bo'y icha q o n u n d a belgilangan tartib 
b u z ilg a n d a yoki unin g t a ’sis h u jja tla ri q o n u n g a n o m uvofiqligi 
sababli, yuridik shaxsni davlat r o 'y x a tid a n o 't k a z ish rad etilishi 
m u m k in . Y uridik shaxsni tashkil etish m a q s a d g a nomuvofiqligi 
sababli uni ro 'y x a td a n o 'tk azm aslik k a yo 'l qo'yilmaydi.
Y u r i d i k sh a x s f a o liy a tin i t u g a t i s h u n i q a y t a ta s h k i l etish 
(korxonalarni ajratish h a m d a ular asosida bir necha yuridik shaxsni 
tashkil etish, bir necha yuridik shaxsning qo'shilishi) yoxud uzil-kesil 
tu g a tish o rq ali a m a lg a o shiriladi. Q o n u n d a y uridik shaxslarni 
tu gatishning alohida tartibi n a z a rd a tutilgan. Y uridik shaxslarni 
o'zgartirish va tugatish ixtiyoriy yoki majburiy tarzda (sud qaroriga 
k o 'r a ) amalga oshiriladi.
F K d a yuridik shaxslarning ikkita k a tta guruhi ajratiladi:
- tijoratchi tashkilot — foyda olishni o 'z faoliyatining asosiy 
m aq sad i qilib olgan tashkilotlar, m asalan, xo'jalik shirkatlari va 
jam oalari, ishlab chiqarish kooperativlari, aksionerlik jamiyatlari, 
u nitar k o rxonalar va boshqalar;
- tijoratchi tashkilot b o 'lm a g a n yuridik shaxslar — foyda olishni 
m aqsad qilib olm agan tashkilotlar, m asalan, ja m o a t birlashmalari, 
ijtimoiy fondlar va m ulkdor moliyaviy t a ’minlab turadigan muassasa 
s h a k lid a g i, s h u n in g d e k , q o n u n l a r d a n a z a r d a t u t ilg a n b o s h q a
shakllardagi k o rx o n alar va tashkilotlar.
Tijoratchi b o 'lm a g a n tashkilot o'zining nizom ida belgilangan 
m aqsadlarga mos keladigan d oiralarda tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug'ullanishi m umkin.