Jaqtiliqtin’ basimi

ótiwi «olam-efiri>>ni o~ta siyreklashgan gipotetik ortalıq ekenliginen

bildirgi beredi.

3. Jaqtılıqnıń túrli elementlarda túrlishe tezlik menen

tarqalıwı, yaǵnıy birden-bir «olam-efiri» ózgeshelikleri túrli element quramında

hár xiI bolıwın kórsetedi.

Áne sol saykes emeslikler sebepli tolqın teoriyasın jetilisken

teoriya dep almaymız.

Maksvell (I 865-y.) jaqtılıqnıń elektromagnit tolqınlar

teoriyasın jumıs erin shıqtı hám elektromagnit tolqınlar tarqalıw tezligi

(tok kúshiniń elektromagnit birligin elektrostatik birligine qatnası )

dıń jaqtılıq tezligine teńligin tastıyıqladı.

12 Pán XIX ásir baslarında jaqtılıq hádiyseleri menen elektr hám

magnit hádiyseleri arasında tereń ajıralmas baylanısıwlar bar ekenligi haqqında

qatar tájiriybe nátiyjelerine iye boldı. Gers tárepinen elektromagnit

tolqınlar jańalıq ashıldı, onıń jaqtılıqqa tán qásiyetleri (qaytıw,

sınıw, dispersiya, qutblanish hám taǵı basqa ) úyrenildi. Atap aytqanda,

elektromagnit tolqınlaming vakuumda jaqtılıq tezligine teń tezlik

menen tarqalıwı anıqlandi. Ásirese, Ivanenko hám Pomeranchuk

tárepinen (l947-y.) 10 Mev energiyaǵa shekem tezlatilgan elektrondıń

tolqın uzınlıǵı (A = 10 -

sm) ga teń bolǵan, kórinetuǵın

nurlanıwdıń shıǵarılıwı jaqtılıqnıń elektromagnit tolqın

teoriyasın tikkeley tastıyıqladi.

Jaqtılıq elektromagnit tolqınlaming málim tarawı bolıp, ol

infraqızıl, kórinetuǵın hám ultrafioletoviy nurlami óz ishine aladı.

o

Infraqızıl nurlar tolqın uzınlıǵı bir neshe mm den 7800 (A )

ge shekem ıssılıq tásirine iye bolǵan nurlar bolıp tabıladı.

A- Angstrem uzınlıq ólshewi bolıp lA = 10 -

smga teń.)

Kórinetuǵın nurlar insanda kóriw sezimi yamasa sezimsin

oyatıwshı tolqın uzınlıǵı 7800 A den 3800 A ge shekem bo'igan

nurlar bolıp tabıladı.

Ultrafioletoviy nurlar tolqın uzınlıǵı 3800 (A den 100 A

ge shekem bolǵan biologiyalıq aktiv nurlar bolıp tabıladı. Bulardan tısqarı tolqın

uzınlıǵı 5. 10 -

m den úlken radioto'lqinlar, tolqın uzınlıǵı 0, 1-;-20

A bo'igan rentgent hám radioaktiv nurlanıwlar bar. Olar tek

ónim etiwshi derekler hám belgilengenler etiwshi ásbaplaming hár xilligi

menen bir-birlerinen parıq etedi. Barlıq nurlanıwlar tolqın uzınlıqları

bO'yicha tártip menen jaylastırıp chiqilsa, elektromagnit tolqınlar

shkalası payda boladı

Maksvell teoriyasına kóre, dielektrik sindiruvchanligi 8,

magnit sińiriwshiligi J. I. bo'igan elementlarda e1 ektromagnit

tolqınlardıń tarqalıw tezligi

s - jarıq Iikning vakuum daǵı tezligi (c = 3. 10

8 m / s) (1. 4) ni

esapqa alıp, elementlaming optikalıq ózgesheliklerin

tárzde ańlatıw múmkin.

Cc:

n =-= " 't/8 Ji

Kópshilik tınıq dielektriklar ushın f. l = 1 bolıp, n = J&

ma`nisi tájiriybe nátiyjeleri menen júdá uyqas túsedi. Lekin birpara

elementlar (shıyshe, suw) ushın n = J& dıń nátiyjesi tájiriybeden keskin

14 parıq etedi. Suw ushın n = Ji = 9 bolıwı o'miga, ol 1. 33 ke teń.