7. bap. JetiLİsken konkurensiYa bazarlari

7. BAP. JETİLİSKEN KONKURENSİYa BAZARLARI

7.1 Bazarlar hám bahalar

7.2. Bazar strukturasınıń klassifikasiyası. Jetilisken konkurensiya bazarları.
7.3. Ulıwma, ortasha hám shekli dáramatlar
7.4. Payda. Paydanı maksimumlastırıw shártleri
7.5. Payda muǵdarın anıqlaw.
7.6. Konkurensiya jaǵdayında firmalarda ónim islep shıǵarıw kóleminiń ózgerisine salıqtıń tásiri.
7.7 Jetilisken konkurensiya jaǵdayında bahanı baǵdarlaw

7.1. Bazarlar hám bahalar

Ekonomikalıq subektler olardıń atqaratuǵın funksiyalarına sáykes qarıydarlar hám satıwshılar bolıp eki toparǵa bólinedi.
Qarıydarlarǵa tovar hám xızmetlerdi satıp alatuǵın tutınıwshılar; sonday-aq miynet, kapital hám shiyki zatlardı satıp alıw nátiyjesinde tovar hám xızmetlerdi islep shıǵaratuǵın firmalar kiredi. Satıwshılarǵa: tovar hám xızmetlerin satatuǵın firmalar; óziniń jumıs kúshin satatuǵın miynetkeshler; ijaraǵa beretuǵın yamasa satatuǵın resurs iyeleri kiredi. Demek, kópshilik adamlar hám firmalar bir waqıtta hám qarıydar hám satıwshı bolıwı múmkin.
Qarıydarlar hám satıwshılar óz-ara háreket jasap bazardı payda etedi. Olar arasında almasıw erkin túrde ámelge asırıladı. Bazarlar ekonomikalıq xızmetlerdiń orayı bolıp áhmiyetli ekonomikalıq mashqalalardıń kópshiligi bazardıń túrlerine, dúzilisine baylanıslı.
Bazarlarda satıwshılar hám qarıydarlar arasındaǵı alıp-satıw belgili bir bahalar arqalı ámelge asırıladı. Konkurent bazarlarda bazar bahası dep atalıwshı bir baha háreket etedi. Biraq bazar bahası waqıt ótiwi menen ózgeriwi múmkin. Máselen, fond birjalarında ayırım aksiyalardıń bahası bir kúnniń ishinde bir neshshe ret ózgeriwi múmkin. Biz kóbinese tovardıń házirgi bahasın ótken dáwir menen salıstıramız. Bunday jaǵdayda inflyasiyanı esapqa alıwımız, yaǵnıy bahanı salıstırmalı birliklerde ólshew kerek. Tovardıń hárekettegi bahası nominal bahanı ańlatadı. Haqıyqıy (salıstırmalı) baha – baha indeksin esapqa alıp anıqlanadı.

7.2 Bazar strukturasınıń klassifikasiyası. Jetilisken konkurensiya bazarları.

Bazar kóp jobalı strukturaǵa iye quramalı bolıp esaplanadı. Sonıń ushın bazar strukturasın bóleklewdiń tiykarına kóp sandaǵı belgilerdi paydalanıw múmkin. Máselen, tovarlar hám tovarlar gruppası boyınsha, almastırıw subektleri, keńeslik belgileri h.t.b. belgileri boyınsha klassifikasiyalaw.
Biz bazarlardı olardıń qatnasıqlarınıń jetilisiw dáwirine qaray toparlarǵa bólemiz. Bazardıń bul túrleri bir-birinen talap hám usınıs táreplerinde qatnasatuǵın ekonomikalıq agentleriniń (qarıydarlar hám satıwshılar) sanı boyınsha ajıraladı. Eki tárepten de qatnasıwshılardıń sanı bir, bir neshe hám kóp sanda bolıwı múmkin. «Kóp» túsinigi ulıwma bazardaǵı jaǵdayǵa ayrım satıwshı hám qarıydarlardıń tásir jasay almaytuǵın muǵdardaǵı ekonomikalıq agentlerdiń sanın ańlatadı, yaǵnıy agentler óz-ara kelisip baha yamasa óndiris kólemin ózgerte almaydı.
«Bir neshshe» termini hár bir ekonomikalıq agent egerde óziniń sheshimi arqalı basqa agentlerdiń sheshimine tásir jasay alsa yamasa bir táreptegi agentler óz-ara kelisip bazar jaǵdayın (baha, talap yamasa usınıs kólemin) ózgertiw múmkinshiligine iye bolsa qollanıladı.
Tómendegi 1- tablisada bazardaǵı haqıyqıy jaǵdaylarǵa sáykes keletuǵın sxema yamasa modeller formasında berilgen bazar strukturasınıń túrleri kórsetilgen. Biraq olar taza túrde ámeliy ushıraspaydı hám ilimiy xarakterge iye abstraksiyalıq bazar strukturasınıń túrleri bolıp esaplanadı.Bazardıń haqıyqıy bar bolǵan formaları jetilisken konkurensiya yamasa monopoliya ústemlik etetuǵın aralaspalardan turadı.
1-tablisa

Satıwshılar	Talap usınıs	Qarıydarlar
		Bir	Bir neshe	Kóp
	Bir	Eki tárepleme monopoliya	Shegaralanǵan monopoliya	Jetilisken monopoliya
	Bir neshe	Sheklengen monopsoniya	Eki tárepleme oligopoliya	Usınıs oligopoliyası
	Kóp	Monopsoniya	Talap oligopoliyası	Jetilisken konkurensiya

Ekonomikalıq teoriyada jetilisken konkurensiyalı bazarlar tómendegi belgileri boyınsha xarakterlenedi:

-bir-birine ǵárezsiz, birdey ónim islep shıǵaratuǵın kóp sandaǵı firmalardıń bolıwı. Sonıń menen birge hár bir firmanıń islep shıǵaratuǵın óniminiń muǵdarı ulıwma kólemniń júdá az bólegin qurawı kerek:

Qi-i-shi firmanıń islep shıǵarǵan óniminiń muǵdarı:
;
Bunday jaǵdayda hár bir firma bahanı sırttan berilgen dep qarap bazar bahasına tásir jasay almaydı hám firmalar óz-ara kelisip bazardı qadaǵalaw múmkinshiligine iye emes;
-bul tarawǵa kiriw hám shıǵıw shegaralanbaydı, firmalar hám tarawlar arasındaǵı óndirislik faktorlar tolıq usı ónimdi islewge qolaylastırılǵan;
-tarmaqtaǵı ónimler standart, bir túrge iye, sonıń ushın da islep shıǵarılǵan ónimler birdey bahada bolıwı múmkin;
-qarıydarlar hám satıwshılar bazardı jetik biliwi kerek;
-transport shıǵınlarınıń bolmawı.