7. bap. JetiLİsken konkurensiYa bazarlari

7.3. Ulıwma, ortasha hám shekli dáramatlar

Firmanıń ulıwma dáramatı (TR) dep belgili bir waqıt aralıǵında satılǵan ónimlerinen alınǵan túsimlerge aytamız hám onıń muǵdarı ónimniń bahası (P) menen kólemniń (Q) kóbeymesi arqalı esaplanadı.
- konkurent bazarlar jaǵdayında.
- konkurent emes bazarlar ushın. Bir birlik ónimdi satıw nátiyjesinde kelip túsken dáramattı ortasha dáramat (AR) deymiz:

yaǵnıy ortasha dáramat ónimniń bir birliginiń bahasın kórsetedi eken. Konkurent bazarlar ushın qısqa múddet jaǵdayında bul turaqlı san, basqa bazarlarda ortasha satılıw bahasın ańlatadı. Dáramattıń bir-birlik qosımsha ónim islep shıǵarıp satıw nátiyjesindegi ósimine shekli dáramat (MR) deymiz:
bul jerde -qosımsha ónim, qosımsha dáramat. Kısqa múddet jaǵdayında konkurent bazarlar ushın baha turaqlı ( const) bolıp:
yaǵnıy,

demek, hár bir qosımsha islep shıǵarılǵan ónimdi satıwdan kelip túsken dáramattıń muǵdarı bahaǵa teń boladı.
Al konkurent emes bazarlarda P turaqsız bolǵanlıǵı ushın Bunday jaǵdayda islep shıǵarılǵan qosımsha ónim bahanıń tómenleniwine alıp keledi. Sonıń ushın monopoliyalar dáramattıń ónimniń muǵdarın kóbeytiw jolı menen emes, al qosımsha shıǵınsız bahanı joqarılatıw arqalı kóbeytiwge, erisiwge háreket etedi.
Ortasha, shekli dáramatlardıń grafikalıq kórinisleri tómendegi súwretlerde berilgen.

1-súwret
a) monopoliya jaǵdayında

2-súwret

b) konkurensiya jaǵdayında

7.4. Payda. Paydanı maksimumlastırıw shártleri

Firmalardıń dáramatı konkurensiya jaǵdayında ónimniń kólemine proporsional dárejede ósedi, sebebi ortasha dáramat (baha) turaqlı shama boladı. Sonıń menen birge ónimniń kóleminiń ósimine sáykes ulıwma shıǵınlar da kóbeyedi.

Firmanıń paydası (P) dep ulıwma dáramat (TR) hám tolıq shıǵınlardıń (S) ayırmasına aytıladı:

Óndiris teoriyasında atap ótkenimizdey firmalar islep shıǵarıw prosessiniń úsh basqıshınıń birinshisinde, alınatuǵın dáramatlar shıǵınlardı tolıq qaplay almaytuǵınlıǵı sebepli payda teris shama boladı. Ónimniń ósiw nátiyjesinde ekinshi basqıshta payda oń shamaǵa iye bolıp óse baslaydı.
Grafikte bul prosess 3- súwrette berilgen.
Ulıwma dáramattıń (TR) múyesh koeffisenti dáramattıń ózgerisiniń ónimniń kóleminiń ózgerisine qatnasın, yaǵnıy shekli dáramattı (MR) , al ulıwma shıǵınlardıń (S) múyesh koeffisenti óndiris shıǵınlarınıń ózgerisiniń ónimniń kóleminiń ózgerisine qatnasın, yaǵnıy shekli shıǵınlardı (MS) ańlatadı.

3-súwret
Payda maksimumǵa TR hám S sızıqlarınıń aralıǵı úlken mánislerde erisedi (S₁,S₂ tochkalarınıń arasındaǵı kesindi). Bul tochkalarda dáramat sızıǵınıń múyesh koeffisenti (shekli dáramat) shıǵınlar sızıǵınıń múyesh koefffisentine (shekli shıǵın) teń. Solay etip, barlıq firmalar ushın shekli dáramat shekli shıǵınǵa teń bolsa, payda maksimum boladı. Sonıń ushın egerde MR>MC bolsa, ónim óndiriwdi kóbeytiw, al MR
Payda: P=TR-TC.
Konkurensiya jaǵdayında bul funksiya Q-ǵa baylanıslı (sebebi P=const), yaǵnıy:
P(Q)=TR(Q)-TC(Q)
Bul funksiyanıń maksimum mániske erisiwiniń zárúrli shárti:

Yamasa bolǵanlıǵı sebepli qaǵıyda tómendegishe boladı:
Monopoliya jaǵdayında baha ózgeriwshi xarakterge iye bolǵanlıǵı sebepli:
Yaǵnıy, bul teńlik orınlanıwı ushın monopolist bahanı hámme waqıtta shekli shıǵınnan joqarı dárejede belgileydi. Grafikte bul qaǵıydalar 4 hám 5 súwretlerde kórsetilgen
Konkurensiya jaǵdayında (4-súwret) firma maksimum paydaǵa S tochkasında erisedi (Q*-muǵdardaǵı ónimdi P* bahada satıw nátiyjesinde). Bunnan tómen muǵdardaǵı kólemde (máselen Q¹¹) shekli dáramat shekli shıǵınnan joqarı, sol sebepli qosımsha ónim islep shıǵarıw nátiyjesinde (Q*-Q¹¹) payda kóbeyiwi múmkin. (A-figurasınıń maydanı). Egerde ónimniń muǵdarın Q¹ ke kóbeysek shekli shıǵınnıń muǵdarı shekli dáramattan zıyat bolıp zıyannıń kólemi K figurasınıń maydanına teń.

4-súwret. Konkurensiya jaǵdayında

5-súwret. Monopoliya jaǵdayında
talap sızıǵı
Sonıń ushın firma ónim islep shıǵarıw muǵdarın Q* ǵa teń bolǵansha azaytıw kerek. hám MS sızıqları ónim kólemi Q⁰ hám Q* bolǵan jaǵdaylarda da kesilisedi. Biraq birinshi jaǵdayda payda maksimum mániske iye bolmaydı. Ónim muǵdarınıń Q⁰ den kóp bolıwı paydanıń muǵdarınıń kóbeyiwine alıp keledi, sebebi Q⁰ oń tárepte . Sonıń ushın firmanıń maksimum payda alıw shárti: shekli shıǵınlar sızıǵınıń ósiwi barısında shekli dáramat penen shekli shıǵınlardıń teńlesken tochkası boladı.