Jaqtiliqtin’ basimi

gúmis (n=0, 18), altın (11=0, 36 ), mıs (n=0, 64) hám taǵı basqalar tuwrı

keledi. Jer júzinde kóp tarqalǵan minerallar n=I, 5-;-1, 7 aralıqta

bolǵan elementlar bolıp tabıladı.

Jaqtılıq tábiyaatına salıstırǵanda dúńyaǵa kózqaras túrli dáwir ilimpazları

tárepinen túrlishe aytinib kelingen.

Nyuton (I 672-y.) jaqtılıqnı saqlanıw nızamlarına

boysunatuǵın substansiya korpuskulalar oqirni bolıp tabıladı dep esaplab,

yoru~'likning empirik nızamların túsintirdi.

'Jaqtılıqnıń qaytıwı slurrchalaming elastik urılıwına

salıstırıwlansa, onıń sınıwın bolsa sindiruvchi rnuhit - molekulalardıń

korpuskulalami tartıwı sebepli tezligin ózgertiwi nátiyjesi dep

qaralgan. "

Nur túsiw múyeshi sinusining sınıw múyeshi sinusiga qatnası,

eki ortalıq ushın ózgennas shama bolıp, salıstırmalı sındırıw

kórsetkishi dep júritiledi.

Bul jerde vI = OA, uyqas halda birinshi hám ekinshi ortalıqta

jaqtılıqnıń tarqalıw tezligi.

Salıstırmalı sind irish kórsetkishi jaqtılıqnıń ekinshi ortalıqtaǵı

tarqalıw tezliginiń birinshi ortalıqtaǵı tarqalıw tezligine salıstırǵanda

ózgeriwin ańlatadı.

L::Hár qanday ortalıqtıń vakuumǵa salıstırǵanda sındırıw /co'rsatkichi

absolyut sındırıw /co'rsatkich;) eyiladi. Eger va/ammda yorug 'Uk

tarqaUsh tezligin s-dep belgilesak. (vI = c) :

Jaqtılıq pútkil bolmıstı to'idiruvchi (kosmik keńislikn tartıp, hátte

mOOda quramın da ) gipotetik ortalıq «olam efui» de tarqalatuǵın

tolqınIar bolıp tabıladı dep tariyplaydi. Bunda ol tolqın frontining hár bir noqatı

jańa tolqınlardıń ǵárezsiz dáregi bolıp tabıladı degen principke ámel etdi.

Eskertip ótemiz, tap 'Iqin fronti dep, tolqınlar maydanın shegaralaytuǵın

sırtqa aytıladı.

Boljaw qilaylik, tegis (tolqın fronti Av den ibarat bo'igan)

dásteden ibarat nur eki ortalıq shegarasına i) -múyesh astında

túsip atırǵan bolsın (1. 4 - súwret).

Tolqın BC aralıqtı ótiwi ushın III waqıt sartlasa, BC = cllt

tap sol waqıt aralıǵinda A noqat daǵı tolqın, radiusı

AD = ullt - den ibarat aralıqqa jıljıydı, nátiyjede sınǵan nurlar

to'! qın fronti DC tegislikte jatadı.

(1. 3) den jaqtılıqnıń elementlarda tarqalıw tezligi jaqtılıqnıń

vakuumda tarqalıw tezliginen hámme waqıt kishi bolıwı kelip

shıǵadı. Sonday etip, XvIII ásir baslarında jaqtılıq tábiyaatına

salıstırǵanda eki xiI dúńyaǵa kózqaras vujudga keldi. J. Fuko « (8 Sl-y.)

jaqtılıqnıń tarqalıw tezligin suwda o'lchagandan keyin,

jaqtılıqnıń tolqın teoriyası tájiriybede óz tastıyıqın taptı. Soǵan

qaramastan jaqtılıqnıń tolqın teoriyası birpara kemshiliklerden

da holi emes:

1. Jaqtılıq interferensiyasi, difraksiyasi hám qutblanish

hádiyseleri bir tárepden jaqtılıqnıń kO'ndalang tolqınlar

ekenligin tastıyıqlasa, ekinshi tárepden jaqtılıq tarqalıwın

támiyinleytuǵın gipotetik ortalıq «olam-efiri» qattı denelerge tán

ayrıqshalıqlarǵa iye bolıwlıǵın kórsetedi. vaxolanki, kese

to' Iqinlar tek kristall qattı denelerde payda boladı hám tarqaladı.

2. Jaqtılıqnıń kosmik keńislik, jer atmosferası - hawa arqalı