Jaqtiliqtin’ basimi

Jaqtiliqtin’ basimi

Jaqtılıq basımı - jaqtılıqnıń onı qaytarıwshı hám yutuvchi denelerge, bóleklerge, ayırım molekula hám atomlarga kórsetetuǵın tásir. Jaqtılıq basımı haqqındaǵı boljawdı birinshi ret 1619 jılda I. Kepler kometa quyrıqlarınıń Quyash qasından ushıp ótiwindegi iyiwin túsindiriw ushın isletgen. 1873- jılda J. Maksvell elektromagnit teoriya tiykarında jaqtılıq basımı úlkenligin esaplab shıqtı. Ol eń kúshli Jaqtılıq dárekleri (Quyash ) ushın da júdá kishi muǵdar eken. Jer sharayatında ol yonaki hádiyseler (konveksion tokları, radiomatrik kúshler) menen nıqaplanadı. Usınıń sebepinen, jaqtılıq basımın sap halda ólshew quramalı jumıs. Onı birinshisi ret 1899 - jılda P. N. Lebedev tájiriybede anıqlaǵan. Onıń alǵan nátiyjeleri J. K. Maksvellning esaplawlarına uyqas kelgen edi. Ol jaqtılıqnıń gazlarǵa beretuǵın basımın ólshew múmkinligin 1908-jılda tastıyıqladı. Dumli juldızlar jaqtılıq basımı tásirinde payda boladı dep shama etiledi.

Elektromagnit teoriyaǵa kóre, dene sırtına tik tushuvchi tegis elektromagnit tolqın júzege keltiretuǵın basım elektromagnit energiyanıń sirt qasındaǵı qısıqlıǵına teń. Bul energiya denege tushuvchi hám odan qaytarda tolqınlar energiya denege tushuvchi hám odan qaytarda tolqınlar energiyasınan dúziledi. Eger dene sırtınıń 1 sm² ga tushuvchi hám odan qaytarda tolqın quwatı Q erg/sm², qaytıw koeffitseynti R bolsa, ol halda sirt qasındaǵı energiya qısıqlıǵı ol = Q (h+ R) /c. Bunnan jaqtılıqnıń dene sırtına basımı quydagicha boladı :

Jaqtılıq basımı kólemleri bir birinen parq etiwshi astrofizik hám atom tarawlarında júdá zárúrli bolıp tabıladı. Lazerlar payda bolıwı menen jaqtılıq basımınan túrli tarawlarda paydalanıw múmkinshiligi keskin kengaydi. Jaqtılıq vektorı - jaqtılıq energiyasınıń úlkenligin hám kóshirilish baǵdarın anıqlap beretuǵın jaqtılıq aǵımı qısıqlıǵın ańlatatuǵın vektor. Ol fotometriyada ámeliy áhmiyetke iye, onıń járdeminde jaqtılıqnıń kólem qısıqlıǵı, jaqtılıq aǵımın yutilishi, sirtning kórsetilgenligi hám basqalar anıqlanadı. Jaqtılıq - foton enrgiyasi. Jaqtılıqnıń tolqın tarqatıw menen birge korpuskulyar, yaǵnıy kvant tábiyaatına da ıyelewin M. Plank tastıyıqlaǵan. Plank teoriyasına kóre, jaqtılıq elementtıń atom, molekulalarınan úzliksiz aǵıs formasında emes, bálki anıq muǵdardaǵı ayırım úlesler formasında shıǵadı hám olarǵa sonday úlesler formasında shıǵadı hám olarǵa sonday úlesler formasında yutuladi. Bul úlesler kvantlar bolıp tabıladı. Fotoeffekt hádiysesin sol teoriyaǵa tıykarlanıp túsindiriw múmkin. Kvant mexanikası nızamları da sol teoriyaǵa tiykarlanǵan. Jaqtılıq kúshi - ko'rinuvchi nurlanıw dáreginiń arnawlı bir baǵdarın ańlatatuǵın jaqtılıq úlkenligi. Jaqtılıq dáreginen keńislikdegi múyesh birliginde tarqalıp atırǵan jaqtılıq aǵımın ańlatadı. Xalıq aralıq birlikler sistemasında kandela (kd) jaqtılıq kúshi ólshem birligi qabıl etilgen. Jaqtılıq kúshin anıqlaw jaqtılandıriw texnikasında, medicinada ámeliy áhmiyetke iye. Jaqtılıq aǵımı - jaqtılıq energiyasın seziwde, tuwrısıda, kóz bólek áhmiyetke iye. Insan kóziniń reńdegi jaqtılıqnı seziw qábileti de túrlishe. Sol sebepli qandayda bir sirt arqalı ótip atırǵan jaqtılıq tolqın energiyası emes, bálki bul jaqtılıq energiyasınıń tikkeley kózge kóriw sezimsi oyatatuǵın bólegi áhmiyetli. Qandayda bir sirt arqalı waqıt birligi ishinde ótetuǵın hám kóriw sezimsi menen bahalanatuǵın jaqtılıq energiyası jaqtılıq aǵımı dep ataladı. Jaqtılıq aǵımın birligi lyumen qabıl etilgen. Jaqtılıq energiyası - insan kózi sezetuǵın elektromagnit tolqınlar energiyası bólegi. Ol jaqtılıq aǵımınıń jaqtılandıriw dawamıliligiga kóbeymesine teń. Jaqtılıq energiyası birligi - lyumen*sekundga teń.

Fotoeffekt - jaqtılıq taosirida deneden elektron ajralıp shıǵıwı bolıp tabıladı. Bul hádiyseni birinshi bolıp, 1887 jılda G. Gerts kuzatgan jáne onı tájiriybede A. Stoletov teksergen. 1898 jılda Lenard hám Tóbeson fotoeffekt nátiyjesinde katoddan ajralıp shıǵıwshı bólek elektron ekenligin bóleklerdiń magnit maydanında iyiwine tıykarlanıp anıqladi. Fotoeffekt hádiysesin úyreniw ushın xavosi sıpab alınǵan shıyshe ıdıs, onıń ishinde katod hám anod plastinkaları alınadı (4. 7-súwret). Ótkerilgen tájiriybeler nátiyjesinde 4. 8 - suwretde kórsetilgen volt - amper xarakteristika grafikları alınǵan.