Жаҳон педагогика фани ривожланиш тарихи баёни қадимги Юнонистон ва Рим даврларида таълим-тарбия

Умумтаълим ғояси. Коменский яшаган даврда ҳаммани ўқишга тортиш шарт эмас, қобилиятли кишигина ўқиши керак, деган ғоя мавжуд эди. Коменский эса ўқишга ҳамманинг тортилишини, ҳамма ўз она тилида умум бошланғич таълим олиши кераклигини уқтиради. Умумтаълим тўғрисида гапирганда аёлларни ҳам ҳисобга олади. Ўша даврда хотин-қизлар учун ўқиш жуда катта муаммо эди, шунга қарамай, у бу масалани илгари сурди.
Коменскийнинг педагогик назариясининг яна бир қимматли томони ўқувчилар билим олиш тушунчасига эга. Ойнани қанчалик чанг босган бўлса ҳам, барибир киши ўз аксини кўриши мумкин, албатта, тоза ойна киши аксини тоза кўрсатади. Ўқитувчининг вазифасини ойнадаги чангни артиб ташлаш, яъни билимни бола онгига етказиш, ани ақлий томондан ўстиришдир, деган эди.
Коменский ўз асарларида тарбиянинг мақсадини кўрсатади. Тарбиянинг мақсади кишини мангулик дунёсига тайёрлашдан иборатдир. Буни уч хил тарбия орқали амалга ошириш мумкин:

1. 
   Ақлий тарбия.
   
2. 
   Ахлоқий тарбия.
   
3. 
   Диний тарбия.
   

Бу мақсад боланинг туғилганидан то 24 ёшигача амалга ошади, бу давр ичида бола тўрт мактабни ўқиб тугатиши, ҳар бирида 6 йил ўқиши керак, деб ҳисоблайди.
Коменскийнинг болани ёш даврларга бўлиши. Бунда у табиийлик принципига амал қилиб, бола ёшини 4 даврга бўлади.
1. Туғилганидан 6 ёшгача — она мактаби. Бу даврда боланинг сезиш органларини ўстиришга, боланинг қабул қилишини, атрофдаги дунё билан таништиришга катта аҳамият беради. Болани меҳнатга ўргатиш, ўз-ўзига хизмат қилишга жалб этиш керак. Она боладаги ахлоқий тарбиянинг асосларини, тўғрилик, ҳаққонийлик, меҳнатни севиш ва бошқаларни вужудга келтиради. Она мактаби боғча ёшидаги бола тарбиясини кўзда тутади.
2. 6—12 ёшгача — халқ мактаби ёки она тили мактаби. Бунда ўқувчи эсда сақлаши, сўзлашга ўрганиши, ёзиш, бошланғич мактаб кўникмасини ҳосил қилиши керак бўлиб, бунинг учун геометрия, география, табииёт фанларини ўрганиши лозим.
3. 12—18 ёшгача — гимназия. Бу ўқув юртининг вазифаси бола тушунчасини, тафаккур қобилиятини ўстиришдан иборат бўлиб, унда классик тиллар, табииёт билимлари, ахлоқ, илоҳий фанлар ўқитилиши керак.
4. 18—24 ёшгача — Университет. Академия. Бу ўқув юртлари ўқувчининг иродасини, шахсини бир бутун ўстириши керак.
Шундай қилиб, мактаб Коменский қарашича ўқувчиларни ўйлашга, ҳаракатлантиришга, масалаларни амалда мустақил еча билишга, ўқувчиларни сўзлашга, ўз фикрини тўғри ифода қилишга ва исботлаб беришга ўргатиши керак. Меҳнат кишини улуғлайди, дейди Коменский. Шунинг учун меҳнатга ҳам ёшликдан ўргатиш кераклигини илгари суради.
Коменскийнинг педагогик назариясида таълим-ўқитиш, яъни дидактика катта ўринни эгаллайди. Бунда у табиийлик усулини асос қилиб олади. Бу усулнинг моҳияти шундан иборатки, бунда боланинг ёши, билим даражаси, психологик хусусиятлари ҳисобга олиниб, дарсни табиат борлиғига мослаб олиб бориш керак, деган ғоя илгари сурилади.
Масалан: Қуш ўзига уя ясайди, уя иссиқ ва юмшоқ бўлиши керак. Мактаб ҳам худди шундай бўлиши керак.
Коменский ўзининг “Буюк дидактика” асарида мактабда ўқитиш тизимини амалга оширишда қуйидаги дидактик тамойилларга амал қилишни тавсия этади.

1. 
   Кўрсатмалилик тамойили;
   
2. 
   Онглилик тамойили;
   
3. 
   Изчиллик ва тизимлилик тамойили;
   
4. 
   Машқ қилиш, билим ва малакаларни пухта эгаллаш тамойиллари.