Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети

Манба: Рафуров С. М., Ҳайдаров А. А., Тўлаганова Н. Ў. Сиёсатшунослик асослари. Ўқув қўлланма. Т., 2005.
134
Парламентар республикада парламентнинг роли катта. У президентни, яъни давлат бошлиғини сайлайди. Ҳукумат парламент томонидан тузилади ва унинг олдида жавоб беради.
Президентлик республикасида президент парламент йўли билан эмас, балки махсус тартиб, яъни халқ томонидан сайланади. У, ўз навбатида, те-гишли вазирларни тайинлайди. Ҳукумат парламентга ҳисоб бермайди. Ҳозир-ги вақгда президентлик республикаси кўриниши кенг тарқалган. У дунёдаги кўпгана мамлакатларда мавжуд. Парламент республикаси президешяик рес-публикасига нисбатан камроқ тарқалган. У Италия, Ҳиндистон, Германия, Австрия, Финландия, Туркия, Исландия ва бошқа айрим мамлакатларда амал қилади.
Республика бошқарувининг аралаш шакли ҳам мавжуд. Бу шакл икки хил моделга эга. Биринчи типга бошқарувнинг шундай шакли кирадики, унда пар-ламент моделига кўра президент сезиларли даражада мухим роль ўйнайди (ҳозирги Франция Республикаси). Бундай тизимларда Президент очиқ сай-ловларда сайланади, у хукуматни шакллантириш ва асосий лавозимларга тай-инлашда мухим таъсир кўрсатади. Ҳукумат президентга бўйсунибгина қол-май, парламент олдида ҳисоб ҳам беради, баъзи ҳолларда у парламент билан алмаштирилиши ҳам мумкин. Конституциявий бошқариш билан бир қаторда партия тизимлари тузилмаси ва парламентдаги кўпчиликнинг ҳақиқий муно-сабати мухим роль ўйнайди. Франция Президенти парламешда кўпчилик овоз-га эга бўлсагина, ўз позицияларини мустаҳкам саклаб қолиши мумкин.
Республика бошқарувининг иккинчи аралаш шакли Швейцарияда мав-жуд. Бу ерда парламент ҳукуматни сайласа-да, уни чақириб олиш хуқуқига эга эмас. Ўз навбатида, ҳукуматда парламентга нисбатан қарор қабул қилиш ҳуқуқи йўқ. Ҳукумат лавозими ва депутатлик мандатини бир-бирига қўшиб бўлмайди. Ҳукуматни коллегиал орган шакллантиради, айни пайтда, прези-дентлик тизимига зид равишда расман қонун чиқаришда ташаббус кўрсатиш имкониятига эга бўлади.
Давлатни бошқариш шаклларининг бир-биридан фаркланишига қара-май, парламент ва ҳукуматнинг мавжудлиги ҳар қандай типдаги давлатлар (мутлақ монархия бундан мустасно) учун умумий хисобланади.