Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети

Мутлақ монархия — бошқарувнинг шундай шаклики, унда олий давлат ҳокимияти қонун бўйича тўлалигича битта шахсга бўйсунади. Бундай бошқа-рув шакли Саудия Арабистони, Қатар, Уммон, Бирлашган Араб Амирлик-лари ва бошқа мамлакатларда амалга оширилади.
Чекланган монархия (ёки конституциявий монархия) — бошқарувнинг шундай шаклики, унда монархнинг ҳокимияти вакиллик органлари томони-дан сезиларли даражада чекланади. Одатда, бу чеклаш парламент томонидан тасдикланган конституция билан белгиланади. Монарх эса конституцияни ўзгартириш хуқуқига эга эмас.
Чекланган монархиянинг асосий белгилари — хукумат парламент сай-ловларида кўпчилик овоз олган муайян партиянинг вакиллари асосида шак-ллантирилади; энг кўп депутат ўринларига эга бўлган партия лидери хукумат раҳбарига айланади; қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд соҳалари амалда монарх ҳокимиятига бўйсунмайди, унинг бу соҳалардаги ҳокимияти рамзий ҳисобланади; қонунчилик хужжатлари парламент томонидан қабул қилина-ди ва фақат расман монарх томонидан имзоланади; конституцияга мувофиқ, хукумат монарх олдида эмас, балки парламент олдида ҳисобот беради. Бош-қарувнинг бундай шакли Япония, Буюк Британия, Дания, Испания, Бель-гия, Швеция ва бошқа мамлакатларда амал қилади.
Конституциявий монархиянинг шаклларидан бири сифатида дуалистик монархия майдонга чиқади. Дуалистик монархиянинг асосий белгилари — иккиёқлама харакгер касб этади; юридик жиҳатдан ҳокимият ҳақиқатда мо-нарх томонидан шакллантирилган хукумат ва парламент ўртасида бўлинади; хукумат парламентдаги партия таркибига боғлиқ бўлмаган ҳолда шакллан-
133
тирилади ва унинг олдида ҳисоб бермайди; монарх асосан феодалларнинг манфаатларини ифодалайди, парламент эса буржуазия ва аҳолининг бошқа қатламларини ҳимоя қилади. Бошқарувнинг бундай шакли кайзер Германия-сида мавжуд эди (1871-1918), ҳозирда эса Марокашда амал қилаяпти.
Бир қатор давлатларда монарх мамлакатнинг нафақат дунёвий, балки диний ҳаётига ҳам бошчилик қилади. Бундай монархиялар теократик монар-хиялар деб аталади. Бошқарувнинг бундай шакли Саудия Арабистони ва Ва-тиканда амал қилади.
Бошқарувнинг яна бир шакли республика бўлиб, унда олий ҳокимият аҳоли томонидан муайян муддатга сайланган сайлов органлари томонидан амалга оширилади.
Бошқарувнинг республика шаклининг умумий белгилари — якка ҳукм-дор ва коллегиал давлат раҳбариятининг мавжудлиги; давлат раҳбари ва бо-шқа давлат ҳокимияти олий органларининг муайян муддатга сайлаб қўйили-ши; давлат ҳокимиятининг ўз иродасига кўра эмас, балки халқ хоҳиши бўйи-ча амалга оширилиши; қонун билан кўзда тутилган ҳолларда давлат раҳбари-нинг юридик жавобгарликка тортилиши. Республика ҳам ҳамма вақг ва ҳамма жойда бир хил эмас. У ҳам монархия каби ҳар хил бўлади. Ҳукуматнинг парла-мент ёки президент олдида масъулиятлилигига қараб парламентар республи-ка ва президентлик республикасига бўлинади (21-жадвал).
21-жадвал