Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети

IV. Демократия тўтрисида замонавий қарашлар. XX асрда демократия тўғрисидаги қарашлар тубдан ўзгарди. Бу даврга келиб замонавий демократия фақат давлат ёки хукумат доираси билан чекланиб қолмасдан, барча турдаги катта-ю кичик жамоалардаги қарорлар қабул қилиш жараёнига ҳам тааллуқ-ли бўлиб қолди. Давлат доирасидаги демократия билан ижтимоий институт-лардаги демократия ўртасида кескин фаркланишлар юзага келди. Бироқ дав-латнинг ўзи кўп сонли жамоалардан таркиб топганлиги сабабли, давлат ми-қёсидаги демократия ўз устувор аҳамиятини саклаб қолди.
XX асрда аксарият сиёсатшунос олимлар демократиянинг салбий жи-ҳатларидан кўра унинг ижобий жиҳатлари кўплиги учун ундан барча жамият-лар амалиётида фойдаланиш мумкин, деган хулосага келдилар ва демокра-тиянинг ижобий жиҳатлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиб ўтдилар. 1) Фу-қаролар тенг хуқуқлилигини таъминлаш демократиянинг асосий мақсадидир. 2) Барча ҳукуматлар ичида оддий халқнинг талабларига мувофиқ келувчиси —демократик хукумат хисобланади. Демократия кенг омманинг сиёсий ҳаёт-даги кенг иштирокини таъминлайди. Ўз навбатида, сиёсий доиралар унинг
114
ташвиш ва интилишлари билан хисоблашишга мажбурдирлар. 3) Демокра-тия жамиятда очиқ мулоқот, ишонч ва келишувни таъминлайди. У нафақат асосий, балки асосий бўлмаган сиёсий масалалар юзасидан ҳам билдирилган барча фикр—мулоҳазаларни ифодалаш учун қулай замин яратади. Ҳурфикр-лилик (плюрализм) одатий ҳолга айланади. 4) Демократия инсоннинг асо-сий ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатлайди. Зеро, ушбу ҳуқуқ ва эркинлик-ларсиз очиқ мулоқот ва турли қарашларни эркин ифодалаш мумкин эмас. 5) Демократия ижтимоий ҳаётни янгилаб туриш имконини беради. Сиёсий саҳ-нада ва сиёсий раҳбариятда доимий ўзгаришларни таъминлаган демократик тизимлар жамиятни янгилаш ва авлодлар алмашинувини тинч ва осойишта усуллар билан йўлга қўяди.
Таъкидлаш жоизки, бу даврдаги қарашлар ниҳоятда хилма хил бўлиб, уларни таснифлаш жуда мушкул. Чунки тадқиқотлар демократиянинг турли масалаларини қамраб олади. Масалан, АҚШнинг Гарвард университети про-фессори, машҳур сиёсатшунос олим С. Хантингтон фикрича, демократия му-раккаб тарихга эга бўлиб, у барқарор ривожланмаган, балки ана шу тарихи мобайнида турлича қийинчиликларни бошдан кечирган. С. Хантингтон демок-ратия бошдан кечирган уч тарихий ёки «узун тўлқинни» ажратиб кўрсатади: