Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатия университети

36-жадвал Сиёсий конфликтларнинг сабаблари

Конфликтларни келтириб чиқарувчи омиллар
1. Структуравий омиллар Кучсиз давлатлар; Давлатлараро хавфсизлик манфаатлари; Этник жуғрофия.	2. Иктнсодин-нжтнмоин омиллар Иқгисодий муаммолар; Дискриминацион иқгисодий тизим; Модернизация.
3. Сиёсий омиллар Дискриминацион сиёсий институтлар; Миллий мафкура; Гуруҳлараро сиёсат; Элита сиёсати.	4. Маданнн-маънавнн омиллар Маданий камситишнинг кўринишлари; Гуруҳларнинг муаммоли тарихи.

Манба: Сиёсатшунослик асослари. Маърузалар тўплами. Т., 2005.
Юқорида таъкидлаб ўтилган омилларнинг баъзиларига, хусусан, струк-туравий омшларга тўхтаб ўтамиз. Ушьям Зартман кучсиз давлатларда кон-фликтларнинг юзага келиши билан боғлиқ тадқиқотларни кўплаб амалга оширган олимлардан бири хисобланади. У ва унга ўхшаш кўплаб олимлар кучсиз давлатларни барча изланишларининг асосий таянч нуқгаси сифати-

1п(егпа1 СопЯю(. М1г Ргезз, СатЬпд§е,

Вготеп М. ТЬе 1п(егпа(юпа1 сИтегшоп , 1996. р. 13.
210
да қараб келишган. Кўпгина давлатлар бошдан кучсиз давлатлар сифатида пайдо бўлишган. Уларнинг катта қисми Африка ва Жануби-Шарқий Осиё минтақасида жойлашган собиқ мустамлака давлатлардан иборатдир. Маз-кур давлатларда хукумат ёки бошқариш тизими кучли бўлмаган. Сабаби улар айни давргача ўзларини-ўзлари бошқариш имкониятидан махрум бўлган-лар. Баъзи ҳолларда кучли давлатлар ёки халқаро молиявий ташкилотлар томонидан ўз вақгида ташқи итисодий кўмак етиб келмаслиги бу давлат-ларнинг қулашига сабаб бўлади. Бу каби бошқа бир давлатларда эса корруп-циянинг кучайиши, давлатни бошқаришда хато-камчиликларга йўл қўйи-лиши ва иқтисодий тараққиётни амалга ошира олмаслиги сабабли, ички вазият бузилади.
Давлатлар кучсизлана боргани сари конфликтларнинг юзага келиши учун имконият шу қадар кўпая боради.
Иккинчидан, у ёки бу давлат кучсиз экан, у ҳолда мазкур давлатда яшовчи идивидуал гуруҳлар ўз хавфсизликлари ҳақида ўзлари қайғура бошлайдилар. Агар вақг ўтиши билан бу давлат кучсизланиб бораверса, у ҳолда юқорида тилга олинган гурухларнинг мустақил равишда ҳарбий тайёргарлик кўриш ҳолларини янада кучая бориши эҳтимоли юқори бўлади. Бу гурухларнинг ўз хавфсизлигини химоя этиш мақсадида амалга ошираётган тадбирлари қўшни давлатларнинг ҳам хавфсизлигига таъсир этиши натижасида муаммо пайдо бўлади. ТТТу сабабли, қўшни давлат ҳам қуроллана бошлайди. Охир-оқибатда, сиёсатшуносликда «хавфсизлик дилеммаси» деб аталмиш вазият юзага кела-ди. Айни вазият эса, тарихдан маълумки, кўплаб қонли низолар учун шароит туғдириб берган.
Учинчидан, фикрлар структуравий омиллар устида қурилар экан, «эт-ник жуғрофия» жумласи кўпчиликни қизиқгириши табиий. Бугунги кунга ке-либ Ер шарида 200 дан ортиқ давлат мавжуд бўлса, шулардан 20тадан кам-роғи этник тузилиши нуқгаи назаридан моноэтник давлат хисобланади. Маъ-лумки, кўпгина олимлар моноэтник давлат деганда, турли миллатларга те-гишли бўлган аҳолининг сони туб ерли аҳоли сонининг 5 фоизидан қамроғи-ни ташкил этган давлатни тушунадилар. Биз ҳам шу ёндашувга таяниб иш кўрамиз. Япония ва Швеция каби давлатларда баъзи давр мобайнида фақатги-на туб аҳоли истиқомат қилган вақглар ҳам бўлган. «Нима учун бу ҳақца гап кетмоқца?» деган савол туғилиши табиий, албатта. Сабаби, кўпгина илмий мактаблар ва олимлар моноэтник халқ яшовчи давлатлар ички сиёсатида тинчлик бўлади деган гипотезаларни ҳам илгари сурадилар.
Бироқ, Майкл Браун бу фикр доимий равишда ҳақиқатга тўғри келмас-лигига аниқ бир мисол билан жавоб беради. Масалан, Сахара субконтинен-тида Сомали этник тузилиши жиҳатидан энг моноэтник харакгерга эга бўлган давлат хисобланади. Бироқ бу мамлакатда турли маҳаллий гурухлар — клан-лар ўртасида қонли конфликтлар бўлиб ўтганлиги ҳаммага маълум. Мазкур конфликтлар ҳанузгача тугал ечимини топганича йўқ.
Хусусан, сиёсий конфликтлар ҳақида фикр юритилар экан, айни вақт-да, умумий тарзда умуман конфликтларнинг вужудга келишига туртки бўла-диган омилларни ҳам аниқлаб олиш муҳим.
211

Хусусан, бу омиллар қуйидагилардан иборатдир: