Жалолиддин румий асарларида юксак

Иккинчи гуруҳ методларига ўқув ахборотларини кўргаз-
мали узатиш ва кўриш орқали қабул қилиш методлари – кўргазмали
методлар: тасвирий, намойиш қилиш ва бошқалар;
Учунчи гуруҳ методларига ўқув ахборотини амалий меҳнат
ҳаракатлари орқали бериш амалий методлар (машқлар, ла-
баратория тажрибалари, меҳнат ҳаракатлари ва бошқалар)
орқали ташкил қилинади.
Тасаввуф намояндалари ва шарқ матафаккирлари ижоди
ва педагогик фаолияти таълим методларининг уч гуруҳига
ҳам мансублигини кузатишимиз мумкин. Буюк тиб олими Ибн
Сино педагогик фаолияти кўпинча кўргазмали методга тая-
нади. Нақшбандия тариқати асосчиси Баҳоуддин Нақшбанд
педагогик фаолити кўпинча амалий методга таянади. Етук
сўз устаси Жалолиддин Румийнинг педагогик фаолияти эса
оғзаки методга таянади. Румий ўз шогирдлари билан тез-тез
суҳбат ўтказиш йўли билан уларни тарбиялайди. Энг қулай,
ҳар қандай кишига уйғун таълим-тарбия тарзи “суҳбат” –
оғзаки таълим методи бўлиб, энг яхши таълим воситаси
ҳамдир. Суҳбат - педагогик мулоқот усулларидан бири ҳамдир.
Суҳбатда устоз шогирдга тўғридан - тўғри хитоб қилади, шо-
гирд ҳам доим ундан ўрнак олади. Суҳбат орқали шогирд усто-
зидан илм, маънавий файз олади.
260 Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур / Улуғбек Ҳамдам тарж. –Т.:
Янги аср авлоди, 2003. –Б. 40.
261 Ўша жойда. –Б. 62–67.
Жалолиддин Румий асарларида юксак маънавиятли 98 шахс тарбияси
Сенга бир кимса этарса лутфини,
Аслига йўл изла, маҳкам тут уни262.
Шу қаторда суҳбат борасида Ҳусайн Воиз Кошифийнинг
“Футувватномаи султоний” асарида “Ҳаким Абдулмажид Са-
ноий “Ҳадиқатул ҳақиқат” (“Ҳақиқат боғчалари”) асарида
дебдурким, суҳбат адаб натижасидир ва адаб ҳурмат натижа-
си ва ҳурмат савфат (соф, покиза) натижаси ва савфат кўнгил
натижаси ва кўнгил ақл хазинаси ва ақл эса сир хазинаси, сир
маърифат хазинасидир. Ҳар бир одам бирор мартабага эриш-
са, одобдан эришади”, деган фикрни келтиради.
“Мавлоно Жалолиддин Румий буюрмишлар:
Ҳам адабдин нурга тўлмиш бу фалак,
Ҳам адабдин маъсума покдир малак263.
Ва яна:
Адаб тождир, илоҳий нурдан ул,
Бу тожни кий санга очиқ ҳамма йўл”264.
Румий адабни нурга ўхшатиб, адаб орқали инсон малаклар
каби маъсума, покликка эришади, дейди. Адаб (арабча –
адабиёт; яхши тарбия, маъқул ҳаракат) ижтимоий ва шахсий
ҳаётдаги яхши ахлоқ, тарбия, хушмуомалалик маъносини
билдиради. Румий таълимотида маҳорат билан ишланган сўз
бойлигидан асрлар давомида барча алломалар илҳомланиб,
олим ва ёзувчилар ўз ижодларида фойдаланиб келадилар.
Аслида инсондаги тарбиянинг бир кўриниши суҳбат, сўз ас-
носида англанади. Шоир: “Сўз айтмоқдан мақсад бир фойда
бермоқ, қалбга таъсир этмоқ, ахлоқни ўзгартирмоқ ва ҳоказо
яхшиликлар
қилмоқдир”, – дейди. Румий яна сўз моҳиятини
кўрсатиб берар: “Инсонни танимоқчи бўлсанг, уни гапга сол
сўзидан унинг ким эканлигини билиб оласан”, – дейди265.
Шоир ижодида сўз борасида кўплаб фикрларни кузатиш
мумкин: “Сўзнинг фойдаси шуки, сени истамакка йўллайди,
илҳом беради... Барча сўзлар, билимлар ҳунарлар ва санъат-
262 Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий / Форсийдан Ўзбекистон халқ
шоири Жамол Камол тарж. –Т.: “MERIYUS” XHMK, 2010. –Б. 274.
263 Ҳусайн Воиз Кошифий. Футувватномаи султоний. Ахлоқи муҳсиний / На-
шрга тайёрловчилар М.Аминов, Ф.Ҳасанов. –Т.: “Ўзбекистон миллий энци-
клопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2011. –Б. 10.
264 Ўша жойда. –Б. 62.
265 Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур / Улуғбек Ҳамдам тарж. –Т.:
Янги аср авлоди, 2003. –Б. 46.
2-БОБ. Жалолиддин Румий қарашлари ва унинг таълим-тарбия тараққиётидаги ўрни 99
лар бу сўздан лаззат оладилар... Дунёнинг бутун ҳунарлари,
илмлари ва ҳоказо – ҳамма нарсалари ҳаётни, завқни ҳамда
ҳароратни орифнинг нуридан оладилар”266. Демак, сўз
орқали инсонга таъсир этса, тарбияласа, инсонни ўрганса
бўлади. Ориф, доно кишиларнинг нури, файзи албатта улар-
нинг сўзларидадир. Румий сўз моҳиятини чуқур англайди ва
сўз орқали тингловчиси қалбига чуқур кириб боради. Шоир
ўзининг тингловчиларига ваъз ўқишдан олдин жиддий
тайёргарлик кўради ва уларга инсондаги маъно-моҳиятни
“Амал амал орқали, илм илм билан, маъно маъно воситаси-
да, шакл эса шакл ёрдамида англашилади. Амал инсондаги
маънодир”, – деган таъриф орқали тушунтиришга ҳаракат
қилади. Шоир фикрича, “ҳар бир нарсанинг асли сўздир. Сўз
амал дарахтининг мевасидир. Чунки у амалдан туғилади”, –
дейди267.
Мутафаккир “Тамиз, яъни иймон қалбдадир. Бироқ уни сўз
билан ифода қилмасанг, фойдаси бўлмайди”, – деб ёзади ва
шу пайтнинг ўзида тингловчиларининг ички кечинмаларини
билган ҳолда уларни қийин аҳволга солувчи мулоҳазага чор-
лайди: “Сен ҳозир “Сўзнинг аҳамияти йўқ” дейишинг билан ўз-
ўзингни инкор этаяпсан. Чунки сен шу фикрни ҳам сўз билан
ифода қилмоқдасан.” “Сўз ҳақиқатнинг сояси ва парчасидир.
Сўз – идрок қилишда сўзга муҳтож бўлганлар учундир”268.
“Бутун дунёнинг зулмати ва туни ўтади. Унда қолажак
нарса сўзнинг нуридир”269 ва “Ёмонликни энг гўзал сўзлар би-
лан даф қил”, – дейди шоир270.
Айни пайтда таълимни ташкил қилишда кўпроқ кўргазмали
методга эътибор кучайган. Масалан, визуал кўргазмалар, орга-
найзерлар орқали маълумот тингловчига етказилади. Лекин бу
метод орқали таълим мақсадига тўла қонли эришиб бўлмайди.
Чунки, таълимни ташкил қилишнинг бош мақсади ўқитувчи
ва ўқувчи фаолиятининг тенглиги деб белгиланган. Бу жа-
раённи ташкил қилишда эса ўқувчига “сўз” моҳияти, аҳамияти,
мақсадини тушунтирмай туриб амалга ошириб бўлмайди.
266 Ўша жойда. –Б. 53.
267 Ўша жойда. –Б. 75.
268 Ўша жойда. –Б. 107.
269 Ўша жойда. –Б. 157.
270 Қуръони Карим (маънолар таржимаси) / Таржима ва изоҳлар муаллифи
Абдулазиз Мансур. –Т.: Тошкент ислом университети, 2001. –Б. 342.
Жалолиддин Румий асарларида юксак маънавиятли 100 шахс тарбияси
Таълим-тарбия жараёнида субъектив ва объектив муноса-
бат суҳбат асносида ташкил қилинади. Суҳбат усули педаго-
гик кузатиш жараёнида эга бўлинган маълумотларни бойи-
тиш, мавжуд ҳолатга тўғри баҳо бериш, муаммонинг ечимини
топишга имкон берувчи педагогик шарт-шароитларни яра-
тиш, тажриба-синов ишлари субъектлари имкониятларини
муаммо ечимига жалб этишга ёрдам беради. Румий педагогик
фаолиятидаги ўқитиш усулларидан яна бири бу савол-жавоб
методидир. Шоир, устознинг шогирдига савол бериши қонун-
қоидалари борасида шундай дейди: “Савол берган зот икки
жиҳатни яхшилаб тушунмоғи керак: