Жалолиддин румий асарларида юксак

Ўқитиш фаолияти:
1. Шарафли устозлар;
2. Сохта устозлар.
Педагогик таъсир кўрсатиш ва ўқитиш усуллари:
1. Талаб, истиқбол, рағбатлантириш ва жазолаш;
2. Суҳбат, савол-жавоб, имтиҳон.
Ўқиш фаолияти:
1. Муносиб шогирдлар;
2. Уқувсиз, бепарво шогирдлар.
Шарафли устозлар: Шарқ мамлакатларида таълим берув-
чи ва таълим олувчи шахсларга нисбатан қуйидаги иборалар
ишлатилган. Румий ижодида ҳам бу иборалардан кўп бора
фойдаланилади.
Таълим берувчи Таълим олувчи
Пайғамбарлар Саҳобалар
Валий Толиб
Шайх Солик
Пири муршид Мурид
Сўфий Дарвеш
Устоз Шогирд
Румий ижодида илк устозлар сифатида ҳақ йўлига чор-
ловчи Довуд, Луқмон, Сулаймон, Мусо, Исо, Муҳаммад каби
пайғамбарлар ҳаёти ва ҳадисларидан мисоллар келтириб ўти-
лади.
Муҳаммад алайҳиссалом – Оллоҳнинг сўнгги расули.
Пайғамбаримиз оламдан ўтгач, ислом дунёсига у зотнинг но-
иблари бўлмиш халифалар раҳнамолик қилдилар. Халифалар-
дан кейин эса одамларни ҳидоят йўлига бошлаш Ҳақ таоло
ўзининг хос кишилари сифатида танлаган авлиёлар зиммаси-
Жалолиддин Румий асарларида юксак маънавиятли 80 шахс тарбияси
га тушди213. Румий “Маснавий”да илм тулпорига минган инсон,
илм аҳллари борасида қатор фикрларни келтирадики, улар
пайғамбар тилидан устозлар шарафига келтирилган таъриф
сифатида қабул қилинса арзийди.
Деди Пайғамбарки, бордир умматим,
Ул менинг бир гавҳаримдир, ҳимматим.
Нур эрур боқсам, уларнинг маскани,
Бас, улар ҳам нурда кўргайлар мани214.
Румий, авлиёлар пайғамбарнинг уммати, гавҳари, ҳимматидир.
Илм нур бўлса, устозлар маскани ҳам, албатта, нур билан
нурафшондир, дейди. Валий – авлиёлар (араб. валий сўзининг
кўплиги, худога яқин одам) тасаввуфда Аллоҳнинг зоти ва си-
фатларини яхши билган, унинг буюрганларини бажариб, гуноҳ
ишлардан ўзини сақловчи, дунё лаззати ва шаҳвоний ишлар-
дан юз ўгирувчи кишилардир215. Шунинг учун Румий ҳам комил
инсон тимсолини авлиёлар тимсоли орқали ёритади ва “Киши
юлдузларга боқиб тўғри йўлни хатолардан ажратиб олгани-
дек, валийларга қараб ҳам мақсадига етишади”, – дейди216 ва
яна “Пайғамбарлар ва уларнинг ворислари бўлмиш авлиёлар,
яъни комил инсонлар аслида инсон қиёфасидаги маънавий
қуёшлардир. Уларнинг ҳимоясида бўлки, сенга доимо ёмонлик
қиладиган нафсингнинг қўлидан қутуласан”, – дейди217.
Сўфий (дарвеш)лар ҳам етук устозлар саналиб, тасаввуф ва
дин масалалари бўйича фаолият олиб боришган. Сўфий арабча
“суф” сўзидан ҳосил бўлган. “Суф” сўзининг луғавий маъноси
жун ва жундан тўқилган матодир. Сўфийлар кўп ҳолларда жун
чакмонлар кийиб юришган. Жун кийимлиларни форсийда
“пашминапўш” деб аташган. Румий ҳикоятларида инсоннинг
яхши ва ёмон фазилатларини ёритиш учун сўфий образидан
ҳам кўп фойдаланилган. Румий уларни мадҳ этар экан: “Сўфий
213 Султон Валад. Маориф / Комил инсон ҳақида тўрт рисола (Н.Комилов
тарж.). –Тошкент, 1997. –Б. 84.
214 Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий / Форсийдан Ўзбекистон халқ
шоири Жамол Камол тарж. –Т.: “MERIYUS” XHMK, 2010. –Б. 113.
215 Ислом (энциклопедия) / З. Ҳусниддинов таҳрири остида. –Т.: “Ўзбекистон
миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2004. –Б. 22.
216 Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур / Улуғбек Ҳамдам тарж. –Т.:
Янги аср авлоди, 2003. –Б. 76.
217 Ўша жойда. –Б. 114.
2-БОБ. Жалолиддин Румий қарашлари ва унинг таълим-тарбия тараққиётидаги ўрни 81
вақт фарзанди эрмиш”, – дейди218. Бу ўринда сўфийдан мурод
донишмандлик ва тадбиркорликдир. Ақлли одам вақтни зое
кеткизмайди. Вақтни ғанимат билади ва ундан унумли фойда-
ланади, деган фикр бор.
Румий “Маснавий”да сўфийларнинг инсон тарбиясидаги
ўрнини кўрсатиб берар экан, “Подшоҳлар кўрар кўзлар равшан
бўлсин учун ориф сўфийларни ўзларига ўтру ўтқазишгани”
баёнини келтиради. Унда шоҳлар фаолиятидаги расм ва одат-
лар айтиб ўтилган. Айтишларича, подшоҳларнинг чап тарафи-
да паҳлавонлар ўтиришади, чунки улар кўнгилга яқинроқдир.
Подшоҳларнинг ўнг тарафида қалам аҳли – муншилар ўти-
ришади, чунки илму хат ўнг қўлда битилади. Қаршисида эса
сўфи, донишмандлар ўтиришади, чунки улар жон ойинаси
ҳисобланади. Асарда айтилишича:
Ким азалдин бу жаҳоннинг нақшидир,
Олдида ойина бўлса, яхшидир219.
Ойина инсонни қандай бўлса, шундайлигича тасвир этади
ва инсон ойинага қараб хато ва тўғри фаолиятини англайди.
Муаллиф томонидан келтирилган бу ҳикоят орқали таълимда
шахс шаклланиши ва камол топишига таъсир этувчи омил-
ларга ишора қилинган.
Инсон тарбиясини юксалтирувчи бу хусусиятларнинг бар-
часи пири муршидга хосдир. Пири муршид (шайх)ни Румий
сочи оқарган, яъни зиёли инсонга ўхшатади.
218 Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий / Форсийдан Ўзбекистон халқ
шоири Жамол Камол тарж. –Т.: “MERIYUS” XHMK, 2010. –Б.12.
219 Ўша жойда. –Б. 104.
Жалолиддин Румий асарларида юксак маънавиятли 82 шахс тарбияси
Пирлар борким, ҳамиша бохабар,
Нафсу тан ирмоқларин қазгай улар220.
Румий фикрича, пайғамбарлар ҳам ўз қавмларига худди
она сингари меҳрибондирлар. Бироқ фақат пайғамбарлар
эмас, балки сўфийлик сўқмоғидан ўтган, пири муршидларни
ҳам “она” деб тасаввур қилиш мумкин. Шогирдини сўфийлик
сўқмоғининг сир-асрорлари билан таништирувчи пир билан
мурид орасидаги яқинликни онанинг боласига кўкрак бери-
шига қиёслаш мумкин221. Яна Румий таъкидлашича, ҳамма
сочи оқарган кимсалар пир бўла олмайди:
Пирлик ул сочу соқолнинг оқимас,
Ул ақл бирлан келур инсонга, бас...222
Не-не оқ соқолли қариялар борки, кўнгиллари қора. Ҳаёт
моҳиятини тушунган, ўзидан кейингиларга буни тушунтира
оладиганлар инсонларгина пир саналади.
Бош-оёқсиз давлатинг тарк айлабон,
Пир топиб олгин ўзингга, пири жон.
Пирдин ўзга бўлмагай устоди дод,
Кекса пир эрмас, вале пири рашод223.
Маснавийнинг биринчи китобида “Пир сифатлари ва унга
итоат баёни”224 келтирилган бўлиб, унда пир – “раҳнамо”,
“соҳиби сир”, “комил”, “навқирон иқбол”ли сифатлари билан
таърифланади.
Бўйла, пирким, ул магар оғози йўқ,
Бўйла бир дурри ятим, ҳамрози йўқ.
Эски май кучли бўлганидек, эски зарнинг қиймати кўп
бўлганидек, пир ҳам нуроний, донишманд, кўпни кўрган шахс
саналади.
Бас, у йўлким, юрмагансен ҳеч қачон,
Борма танҳо, бўлма раҳбарсиз равон.
Соя ташлаб турмаса бошингга ул.
Бас, сени саргашта айлар бонги ғул...
Сен улов бошини тўғри йўлга бур,
Тўғри йўлни йўлчи раҳбарлар билур.
220 Ўша жойда. –Б. 106.
221 Ўша жойда. –Б. 70.
222 Ўша жойда. –Б. 311.
223 Ўша жойда. –Б. 763.
224 Ўша жойда. –Б. 97.
2-БОБ. Жалолиддин Румий қарашлари ва унинг таълим-тарбия тараққиётидаги ўрни 83
Шоир фикрича, бир ишни бошлашдан олдин пир билан
маслаҳат қилиш керак. Маслаҳатсиз иш хавфу хатар келтира-
ди. Пирни ўз ҳолига қўймай, уни маҳкам тутиш, унинг билган-
ларини ўрганиш лозим. Агар киши бир нафас ғафлатда қолса,
йўлдан адашади.
Румий “Ичиндаги ичиндадир” асарида ўзининг ваъз-
лари (суҳбатлари, маърузалари) орқали инсониятга буюк
ҳақиқатни тушунтиришга ҳаракат қилади. Масалан: “Олим-
ларнинг ёмони амирларни зиёрат қилгани, амирларнинг
яхшиси олимларни зиёрат этганидир” ҳадисини у шундай
шарҳлайди: “Олимларнинг ёмони амирдан ёрдам олгани ва
улар воситасида ўз аҳволини яхшилагани, кучга киргани-
дир. Амирлар менга инъом берадилар, мени иззат-икром
қиладилар ва яхши жой эҳсон этадилар, деган тушунча билан
ва уларнинг қўрқуви остида ўқиган кимса олимларнинг энг
ёмонидир... Олим агар амирлар соясида олим бўлишни ўйла-
маса, унинг билими ибтидо ва интиҳода Оллоҳ учун қилинган
бўлади”225. “Ҳар бир илм эгаси устидан билувчи бор”226. Бу оят-
нинг маъноси: олимлар ўз илмлари билан мағрурланиб, ўз
устида ишлашни тарк этмасинлар, доимо уларни ҳам биров
танқид қилиб қолишига ўзларини тайёрлаб турсинлар, демак-
дир227. Бундан кўринадики, олим киши биров соясида эмас, ўз
соясида халқни эргаштириши, футувватли, жавонмард бўли-
ши лозим. “Маснавий”да “Илм – исломнинг ҳаёти, иймоннинг
таянчи”, “Олимлар – Аллоҳнинг нури, пайғамбарларнинг хали-
фалари, менинг ворисларимдир” ҳадисларига ишора сифати-
да қуйидаги байт келтирилади:
Баски, оқиллар бақо топгай абад,
Боқий этгайдир жаҳонни бу сифат...228
“Арабнинг “Биз бермоқни ўргандик, олмоқни ўрга-
нолмадик” мақоли сингари олим ҳам беради-ю, бировдан
225 Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур / Улуғбек Ҳамдам тарж. –Т.:
Янги аср авлоди, 2003. –Б. 11.
226 Қуръони Карим (маънолар таржимаси) / Таржима ва изоҳлар муаллифи
Абдулазиз Мансур. –Т.: Тошкент ислом университети, 2001. –Б. 235.
227 Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Иймон. –Т.: “Sharq” нашриёт-
матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2010. –Б. 6.
228 Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий / Форсийдан Ўзбекистон халқ
шоири Жамол Камол тарж. –Т.: “MERIYUS” XHMK, 2010. –Б. 735.
Жалолиддин Румий асарларида юксак маънавиятли 84 шахс тарбияси
олмайди”__________229, – деб олимлар шарафига таъриф келтиради шоир.
Румий устозлик бобида шундай ёзади:
Уста ўзни иш ила маъруф этар,
Барча шогирдлар уни таъриф этар.
Айтса дарс шогирдга устоди усул,
Бошқа илм эрмас, усул ўргангай ул230.
Устоз ўзининг юксак фаолияти орқали шогирдлар таҳсинига
сазовор бўлади ва ўз соҳаси бўйича шогирдларга биладигани-
ни ўргатади. Уларга билим, кўникма ва малака ҳосил қилади.
Биолог табиат сирларини, кимёгар кимё хоссаларини, физик
физик ҳодисаларни, математик ҳисобни, дурадгор дурадгор-
ликни, косиб косибчиликни чуқур билгани каби улар касб сир-
ларини инсонпарварлик, касбий билим, педагогик қобилият
ва педагогик техника орқали шогирдларига билим сирлари-
ни етказадилар. Халқимизда бир нақл бор: “Чумчуқ сўйса ҳам
қассоб сўйсин”. Демак, шоир ота-оналарга ва шогирдларга
му-
рожаат қилиб, қайси соҳа соҳиби бўлишни истасанг, устоз тан-
лашда ўша соҳа устасидан сабоқ ол, демоқчи. Румий “Бу дунёда
биз амал талабгори бўлган бир мардни хоҳлаймиз. Аммо амал
муштарисини тополмадик, аммо сўз муштариси мавжуд бўлга-
нидан биз ҳам сўз билан машғулмиз”231, – дея ўзи фаолиятига
баҳо беришга ҳаракат қилади. Шоир айтади:
Кимки устод эрса, дерсан унга то,
Ушбу санъат сен била топди адо232.
Шоир устоз шарафига мурожаат қилиб, ҳар бир касб ёки
соҳа устаси шу соҳа ривожига, истиқболига кенг ҳиссаси ту-
файли касблар, соҳалар юксак имкониятларга, камолотга
эришади, дейди. Ҳақиқатан ҳам, шоир сўз ишлатиш санъати
борасида чўққига эришди ва буюк сўз устаси бўлиб етишди.
Румий ўз тингловчиларини олдиндан ўрганиб, улар билан
керак бўлган мавзуда суҳбат қуришга ҳаракат қилади. Тинг-
ловчилари томонидан берилган саволларга ҳозиржавоблик
229 Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур / Улуғбек Ҳамдам тарж. –Т.:
Янги аср авлоди, 2003. –Б. 12.
230 Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий / Форсийдан Ўзбекистон халқ
шоири Жамол Камол тарж. –Т.: “MERIYUS” XHMK, 2010. –Б. 94.
231 Жалолиддин Румий. Ичиндаги ичиндадур / Улуғбек Ҳамдам тарж. –Т.:
Янги аср авлоди, 2003. –Б. 23.
232 Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий / Форсийдан Ўзбекистон халқ
шоири Жамол Камол тарж. –Т.: “MERIYUS” XHMK, 2010. –Б. 644.
2-БОБ. Жалолиддин Румий қарашлари ва унинг таълим-тарбия тараққиётидаги ўрни 85
билан аниқ ва лўнда жавоб беради. У ҳеч вақт замонасининг
мансабдор шахсларига нисбатан хушомадгўйлик, лаганбар-
дорлик қилмайди, уларнинг фаолиятидаги нолойиқ хатти-
ҳаракатларга ўз муносабатини билдира олади. Румий устоз фа-
олиятига баҳо берар экан: “Билим бергувчи билим олгувчига