Jalilova s. X. Taraqqiyot psixologiyasi va differentsial psixologiya

Proektiv metodlar. Proektiv metodlar test usullarining bir ko‘rinishi bo‘lib, ularda tekshiriluvchi uchun aniq ko‘rinishga ega bo‘lmagan noaniq narsalar tavsiya etiladi va ularni sharxlash topshirig‘i beriladi. Masalan, tekshiriluvchiga turlicha talqin qilish mumkin bo‘lgan rasmlar, tugallanmagan hikoyalar, biror aniq ko‘rinishi mavjud bo‘lmagan buyumlar berilishi va ularni tekshiriluvchi o‘zining xissiy kechinmalari, qiziqishlari, dunyoqrashi nuqtai nazaridan baholashi kutiladi.

Proektiv metodlar qatoriga Rorshaxning “Siyoh dog‘lari” testini kiritish mumkin (1921). Bu – 2 tomonlama simmetrik shaklda berilgan 10 xil dog‘laridan iborat bo‘lib, har 1 dog‘ har xil bo‘yoqli fonda ko‘rsatiladi. Tekshiruvchidan har 1 “dog‘” nimaning shaklini eslatilishi so‘raladi. Bunda : 2 ta dog‘ qizil rangli shtrixlar, 5 ta bog‘ kulrang – qora, 3 ta dog‘ – yorqin bo‘lmagan ranglarda beriladi.

Sinaluvchi tasvirlagan obrazlar va assotsiatsiyalarga qarab uning shaxsi xususiyatlari to‘g‘risida xulosa chiqariladi.
Rorshax testining yosh psixologiyasida qo‘llaniladigan varanti E.T. Sokolova tomonidan modifikatsiya qilingan test. Bu test oilaviy muloqatni diagnostika qilishda foydalaniladi. Bu maqsadda eksperimentga qo‘shimcha metodik usul kiritilgan. Bir necha kartochkalar bo‘yicha eksperiment qatnshchilari kelishishlari kerak. Birgalikdagi (kelishuv asosida) javoblarning sifati va miqdoriga qarab tadqiqotchi kichik guruh (yoki oila)ning jipsligi va mosligi haqida ma’lumotni qo‘lga kiritadilar.
Shuningdek, psixologik tadqiqotlarda ko‘pincha rasmli assotsiatsiyalar metodi qo‘llaniladi. Ushbu metod 1 - bo‘lib 1945 yilda S.Rozensveyg tomonidan taklif qilingan. Bunda tekshiriluvchiga turmushda tez – tez uchrab turdigan ziddiyatli vaziyatlar aks ettirilgan rasmlar tavsiya qilinadi. Bu rasmlarda bir tomonda turgan personajlar nimalarnidir gapirayotgan holda gavdalantiriladi, unga qarama – qarshi tomondagi shaxslar esa hali javob qaytarib ulgurmagan. Tekshiriluvchidan tez, qisqa muddat ichida bo‘sh kataklarga qaytarilishi kutilayotgan javobni yozish so‘raladi. Berilgan javoblarga qarab shaxs yo‘nalishi, uning ziddiyatlarga munosabati, agressiya hissining xususiyatlari, bu hisning kimlarga qaratilganligi va shunga o‘xshash muhim faktlar to‘planadi.
Rozensveyg testi subekt agressiyasi yo‘nalishining 3 ta turini aniqlash imkonini beradi :

1. 
   Agressiya insonning o‘ziga qaratilgan
   
2. 
   Agressiya atrofga qaratilgan
   
3. 
   Subekt vaziyatni hal qilishdan qochadi yoki uni bezaydi.
   

Pedagogik amaliyotda ko‘pincha I. Щvansara tomonidan ishlab chiqilgan, o‘smirlik va o‘spirinlik davri uchun mo‘ljallangan rasmli test variantidan foydalaniladi.
Proektiv metodikalardan yana biri tugullanmagan jumlalar metodi. Ushbu metod yordamida guruhiy va shaxsiy ustanovkalar tekshiruvchining atrofidagilarga (o‘rtoqlari, o‘quvchi, ota-onasi) munosabati xususiyatlar, shuningdek, o‘ziga va kelajakka bo‘lgan munosabatlari ham o‘rganiladi. SHu maqsadda tekshiruvchiga bir qancha tugallanmagan jumlalar taklif qilinadi, ko‘p o‘ylamasdan gapni mantiqan oxiriga etkazish talab qilinadi. Masalan,

• 
  men uchun eng muhim muammo, bu - ...
  
• 
  do‘st – bu ...
  
• 
  mening otam ba’zida ...
  
• 
  men shunga intilamanki ...
  

Proektiv metodikalar turli – tuman. Ular bir -biridan tubdan farq qiladi. Biroq shuni nazarda tutish lozimki, proektiv metodikani tavsiflash muayyan psixologik bilimlarni, maxsus nazariy tayyorgarlikni va metodikani qo‘llash bo‘yicha amaliy tajribaga ega bo‘lishni talab qiladi.