Jahon tarixi 11 1-§. "Sovuq urush"ning boshlanishi

45-§. JANUBIY AFRIKA: APARTEIDNING TUGATILlSHI
Afrikadagi oxirgi mustamlaka - Janubiy Afrika Respublikasi. Aholining 85 foizini qora tanli negrlar tashkil qildi. Oq tanlilarning mafkuraviy asosi irqchilik va irqiy kamsitishdan iborat bo’lgan. Shaharlarda asosan yevropaliklar yashashi lozimligi ta’kidlab turilar edi. Irqchilikning kuchayishi, mehnatkashlarning irqiy belgilariga ko’ra ajratilishi, oq va qora tanlilarni bir-biri­ga gij-gijlash davlat ichki siyosatining asosiy mohiyatini anglatar edi. 1924-yilda qabul qilingan "oq tanli bo’lma­gan aholi va sivilizatsiyalashgan mehnat" to’g’risidagi qonun afrikaliklarni malaka yoki qisman malaka talab qilinadigan ishlarga qo’yishni taqiqladi. Afrikaliklar saylov huquqlaridan mahrum qilingan edi. Bunday siyosat urushdan keyin yanada kuchaydi. U aparteid bilan "boyidi". Bu so’z JARning rasmiy tili ­afrikaans tilida "ajratilgan" degan ma’noni anglatadi. Yangi atamani kirita turib, JARning davlat arboblari har bir irq ikkinchisidan alohida yashashi, o’z hayot tarzi va rivojlanish yo’liga ega bo’lishi zarurligi Bibliyada qayd etilganligini ta’kidlashar edi. Qon tozaligini saqlab qolish davlat siyosati darajasiga olib chiqildi. Aparteid siyosati JARning tub aholisiga nisbatan ayovsiz munosabatda bo’lish va zanjilarning oq tanlilar istagiga nisbatan qarshiligini sindirishda qo’l keldi. 1950-yilda qabul qilingan "guruhlar bo’yicha joylarga o’rnashish" to’g’risidagi qonun aparteid tizirnining eng shafqatsiz harakati bo’lib qoldi. Mazkur qonunga ko’ra yevropaliklar butun mamlakat hududining 87 foiz, afrikaliklar esa atigi 13 foiz maydoniga o’rnashib yashashi lozim edi. Afrikaliklar uchun ajratilgan joylarda irqchilik rejimi tufayli 10 ta qo’g’irchoq "milliy davlat" - bantustanlar tashkil topdi. Ulardan to’rttasi (Transkey, Boputatsvana, Vena, Siskey) hatto "mus­
taqil" deb e’lon qilindi. Bantustanlarda hokimiyat qabila boshliqlariga tegish­li bo’lib, ular yevropalik amaldorlarga tobe edi. Bantustanlar - milliy ozodlik kurashini sustlashtirish uchun qabila belgisiga ko’ra aholini tarqoq holda joylashtirish maqsadida JAR hududida irqchilar hukumati tomonidan barpo etilgan soxta davlatlar.
"O’z-o’zini boshqarish"ga ruxsat bergan holda qonun rezervatsiyalardan tashqarida istiqomat qilayotgan afrikaliklar uchun qolgan huquqlarni bekor qildi. Qonun sanoat rayonlarida yashayotgan va zavod, fabrika hamda shaxtalarda ishlovchi ikki million afrika­liklarga qarshi qaratilgan edi. Ular mazkur rayonlarda vaqtinchalik istiqomat qiluvchi fuqaro holatiga tushib qolishdi va har qanday paytda o’z rezervatsiyalariga majburan jo’natib yuborilishi mumkin edi. Bundan tashqari belgilangan vakillar - qabila boshliqlari foy­dasiga ishchilar maoshining bir qismini olib qolar va ularning yurish-turishini kuzatib turgan. Bu rejim g’arb dunyosining bir qismi edi. JAR jahon bozoriga butun dunyodagi jami qazib chiqarilayotgan oltinning yarmidan ko’pini, olmosning 30 foizini hamda g’arb atom sanoatining asosi bo’lmish uranning 25 foizi­ni yetkazib berar edi. Shuning uchun g’arb mamlakatlari ushbu davlatni siyosiy, harbiy va iqtisodiy mustahkam­lash uchun katta mabhig’ sarflay boshladi. Urushdan keyin JAR dunyo­dagi eng rivojlangan mam­lakatlar qatoridan joy oldi. Metallurgiya, to’qimachilik, oziq-ovqat va harbiy sanoat yuqori texnik darajada ishlay boshladi. Shimoliy Afrika boy berilgach, JAR Tropik Afrikada milliy-ozodlik harakatiga qarshi kurashda g’arb davlat­larining eng ishonchli ittifoqchisiga aylandi. JAR qo’shinlari noqonuniy ravishda Namibiyani bosib oldi, bir necha marta Angola va Mozambik hududlariga bostirib kirdi, boshqa qo’shni afrika davlatlarini bir-biri­ga qarama-qarshi qo’yish uchun turli harbiy ig’vogarlikni keltirib chiqardi. Ingliz-fransuz-isroil Misrga qarshi kompaniyasi davrida JAR o’z soldatlarini va harbiy-havo kuchlarini jo’natishga tayyor turgan edi. 1984-yilda mamlakatning yangi konstitutsiyasi qabul qilindi. Unga ko’ra oq tanlilar hokimiyatini saqlab qo­lishni kafolatlovchi uch palatali parlament (oq tanlilar, afrikaliklar va hindular uchun) tuzildi. Davlatni prezi­dent boshqarar va vazirlar mahkamasiga ham rahbarlik qiladigan bo’ldi. Birinchi yirik to’qnashuv 1946-yilning avgustida Randa konlarida ro’y berdi. Bir hafta davomida 100 ming konchi ish haqi borasidagi kamsitilish yo’q qili­nishini talab qilib namoyish o’tkazdilar. Afrikalik ishchi yevropalik ishchiga qaraganda 50 baravar kam haq olar edi. Namoyishi o’qqa tutildi.