|
3- masala. Nizom ul - mulkning « Siyosatnoma » asarida davlat boshkaruvi masalasi. « Sof birodarlar » mafkurasi.
Nizom ul – mulk saljukiylar podshosi Alparslon ( 1063 – 1072 y.) va Malikshox ( 1072 – 1092 y. ) saroyida vazirlik lavozimida xizmat kilgan. Nizom ul – mulk uning lakabi bulib, asli ismi Abu Ali Xasan ibn Ali Tusiydir. U Alparslon uldirilgandan sung uning ugli Malikshoxga sidkidildan xizmat etar ekan. Malikshox uni uz xomiysi - otabek sifatida kurgan.
Nizom ul – mulk vazir sifatida saljukiylar davlatiga katta xizmatlar kursatgan shaxsdir. U adolatli . odil siyosat yuritib. Xalk xurmatiga sazavor bulgan. Uning davrida ilm – fanga katta eьtibor karatiladi, kuplab olimu fuzololarga moddiy va maьnaviy xomiylik ko’rsatiladi.
Maliushox ulimidan keyin saljukiy shaxzodalar urtasida boshlanib ketgan toju taxt janjallari davrida Nizom ul – mulk Malikshoxning katta ugli Barkayorikni kullab – kuvvatlaydi. Natijada u ona malika Turkonxotunning karshiligiga duch keladi va davlat ishlariga taьsiri kuchli bulgan Turkonxotunning bevosita ishtiroki Bilan vazirlikdan bushatiladi.
Nizom ul – mulk Bogdod safarini ixtiyor etadi. Ammo uning ortidan kuyilgan kotil tamonidan 1092 yil 14 oktyabrda xoinlarcha uldiriladi.
Nizom ul – mulkning kalamiga mansub « Siyosatnoma » 1091 yilda yozilgan. U «Siyar ul – mulk » yaьri « Podshoxlar turmushi » deb ataladi. Asarning yozilishi tarixi xakida shuni aytish mumkinki. Malikshox barcha saroydagi fozil va olimlarni yigib. Ularga davlatni boshkarish koidalari, tartibi va usullari xakida bir chiroyli risola yozishni buyuradi. Asar uzidan avval utgan podshoxlar tarixi va xayoti tugrisida xam xikoya kilishi zarur edi. Shuningdek. Risola shunday yozilsinki, davlatni boshkarish ishida dastur vazifasini bajarsin, deb kursatma berdi Malikshox.
Olimlar urtasida boshlangan musobakada Nizom ul mulk uzining Ushbu asari Bilan katnashadi va uning bu kitobi podshoga manzur buladi.
Kotib muxammad Magribiyning saьi - xarakatlari tufayli asar bizgacha etib kelgan.
Nizom ul – mulk uzining « Siyosatnoma » asarida shox va xokimlarni davlatni boshkarishda odil va insofli, xalol va imonli bulishga, mamlakatda tartib – intizom urnatib. Xalk osoyishtaligi, farovonligi va totuvligini taьminlashga daьvat etadi. Davlat boshlig, vazir va xokimlarni ezgu ishlarga chakirar ekan, muallif turli badiiy tasvirlar , maxorat bilan ishlangan xikoyalar va rivoyatlar orkali kishi dikkatini jalb etishga intilgan.
Mamlakatda adolat xukm surishi Nizom ul – mulk nazarida davlat boshligi podsho faoliyatiga boglik. « Podshox xaftada ikki kun zulm kurganlarni kabul kilib, zolimlarning dodini berib , jazolab va rayat suzlari ni bevosita eshitib borishi kerak… Agar xudovondi podshox dodxoxlarni oldiga chakirib, xaftada ikki marotaba ularning suzlarini eshitadi va zolimlarning jazosini beradi, degan xabar mamlakatga tarkalsa, unda zolimlar okibatini uylab, kurkib bedodlik kilmaydilar.»1
Nizomul – mulkning xikoyatlarida adolat va saxovat, xayr - saadaka, nochor, noiloj kishilarga madad berish, beva – bechoralar, mayib va nogironlarga xazinadan nafaka ajratish va insonlarning xukuklarini ximoya kilish kabi ezgu goyalar ilgari suriladi. Buni karangki, urta asrlarda Nizom ul mulk kalamga olgan adolat tamoyillari bugungi kunda xam uz axamiyatini yukotgani yuk. Bugun mamlakatimizda olib borilayotgan siyosatning mazmuni aynan Nizom ul mulk eьtirof etgan adolat, mexr – shafkat tamoyillariga asoslanadi.
Muallif uz asarida davlat boshligi bulmish podshox amaldorlarni tugri tanlay bilishi kerak , deydi. « Amaldorlarni tugri tanlab, ularga
kullaridan keladigan ishlar va vazifalarni topshirishi, bir kishiga bir amal berib, undan itoat va ijro fazilatini kutish davlat boshkaruvining asosiy talablaridandir. Xaar bir ishda amaldorlarning maslaxat Bilan ish kurishlari kuzda tutiladi. « Ummol ( zakotchilar ) ga biror amal berar ekanlar, xalk Bilan yaxshi yashab. Yaxshi muomulada bulib, ulardan xirojdan boshka solik talab kilmaslik yul – yurigini kursatadilar. Xirojni xam shunday yul Bilan talab kilsinlarki, odamlarga ziyon etmasin. Solik uz vaktidan oldin olinsa, rayьatga ranju azob etadi,ular majburlikdan mol- davlatlarini yarim baxoda sotib, uy – joylarini tashlab, avvora va sarsonlikda gariblikka mubtalo buladilar »
Nizom ul mulk « Siyosatnoma » da adolatlli, insofli , xalol podshoxlar sifatida turli tarixiy shaxslar, sulola va saltanatlar xayotidan parcha va misollar keltirib, ukuvchi uchun ularni naьmuna kilib kursatadi. Ayniksa, samoniylar va gaxnaviylar shoxlari xayotida ruy bergan buyuk ishlarni misol keltirib utadi. Shuningdek, muallif asarda podshoning ijobiy fazilatlaridan biri uning dindorligida , degan goyari ilgari suradi. Din va davlat podshoga xamrox bulishi kerak. Podsho diniy yul Bilan yondoshib ish tutsa, mamlakatda insof va adolat, iymon xukum suradi, agar aksi bulsa, yomon niyatli kishilar xudodan kurkmaydigan, uni tan olmaydigan kishilar kuvvat olib, podshoxni savlatsiz va dardmand kiladigan bidьat dushmanlik kuchayib ketadi.
Vazirlar xakida Nizom ul mulk, agar vazir yaxshi, niyatlari nek bulsa,
mamlakatga ziyonu zarar etadi, uni tuzatishning iloxini topib bulmaydi va podshox xamisha ovvora, xafa bulib, mulk iztirobga tushadi, deydi.
mamlakatga ziyonu zarar etadi, uni tuzatishning iloxini topib bulmaydi va podshox xamisha ovvora, xafa bulib, mulk iztirobga tushadi, deydi.
Kozilar , yaьni konun posponlari xakida fikr yuritar ekan, Nizom ul mulk , mamlakat kozilariga amal berib sinab kurish va ularning ichidan kay biri oliu zoxid, kambagal bulsa, ularni tarbiyalab, shular Bilan ish yuritmok kerak, deydi. Nafsi katta, ochkuz va adolatga xiyonat kiladigan bulsa, ularni bushatib, mos kishini kuyish kerak. Kozilarga shunday maosh tayinlash kerakki, toki ular xiyonat kilishga xojat kolmasin.
Nizom ul mulkning « Siyosatnoma » asari usha asr shark davlatchiligi , siyosati va xukuk soxasida yozilgan eng yaxshi yozilgan manba xisoblananadi . Asar davlatni boshkarish buyicha kimmatli yul – yurik. Maьlumotlar beradi. Unda mamlakat osoyishtaligi, obodligi va xar tamonlama tarakkiyotiga xizmat kiluvchi ezgu goyalar mujassam. Asar negizida sharka xos markazlashgan davlat tuzishga karatilgan, milliy kadriyatlarga asoslangan mafkura ilgari suradi.
Asar 50 bobdan iborat bulib, xar biri davlatni boshkarishda kullash mumkin bulgan siyosat yuritish soxasiga oid bulib, nazariy va Amaliy yul – yuriklar, davlat xokimiyati siyosat buyicha amal kilish usul - vositalari ibratli xayotiy xikoyat orkali bayon kilinadi.
Nizom ul – mulkning Ushbu asari yaratilgandan buyon oliu fozillar. Keng ilm axli. Siyosatchilarni , ayniksa shoxu xokimlar dikkatini uziga tortib keldi.
1. Nizom ul – mulk. « Siyosatnoma » . T. « Adolat ». 1997 yyu 20 – 21 – betlar.
Baьzi sultonlar bu asarni kuchirtirib. Uz faьoliyati davomida undan foydalanib kelganlar. Buyuk soxibkiron amir Temur xam bu asar Bilan tanishib chikar ekan, uz tuzuklaridan birida Nizom ul – mulkning vazirlik vazifasidan bushatilganligini koralaydi va uning urniga kuyilgan « shumkadam » vazirning kabix amallari tufayli mamlakatda buzuk ishlar avj olganligini eьtirof etib utadi.
Asar usha davr saljukiylar davri tarixini, siyosiy axvolini urganishning muxim tarixiy manbasi xisoblanadi. Shuningdek, usha davr shoxlari uchun siyosiy, maьnaviy kullanma bulish Bilan birga unda ilgari surilgan shu bugungi kun davlat boshliklari uchun xam arzirli yul – yuriklar bor , desak xato bulmaydi.
Asar bir kator sharkshunos olimlar tamonidan urganilgan, xorijiy nashrlarda eьlon kilingan. Xatto bir necha asrlar davomida Shark madrasalari va garb universitetlarida asosiy darslik sifatida ukitilgan.
« Siyosatnoma » da bayon kilingan falsafiy va siyosiy fikr - muloxazalar, bugungi kunda xam uz axamiyatini yukotgani yuk.
Do'stlaringiz bilan baham: |
