Jahon adabiyoti va dostonlar Go’ro’glini tug’ilishi

55. Shaftoli va Po’rtaxol. O’Genri
(Saidjalol va Saidmurod)
Kichkintoy Mak Garri, Shaftoli izlaydi
Muxlisi O’Kellixon
Denver DIkni qimorxonada yengadi, Shaftoli uchun Qimorxonaga bostirib kiradi.

Badal: Qariya Mak. Eddi Beylz ba Reboza, 1000 dollar ishlatadi,

Birja Dalolining sevgisi: Maksuel va Lesli, to’yi bo’lgani sedan chiqadi.
10 dollar Hikoyasi:
Kishanlangan qo’llar:
Iston
Fedchayld

56. Don Kixot. Migel De Servantes.
(Sotiboldi Yo’ldoshev Tarjimon)
Asarni ilk bor o‘quvchilik kezlarim o‘qiganman. O‘sha paytlarda bola ongim bilan qiziqarli va kulgili deb o‘ylagan romanga keyinchalik yana qaytgach, undagi juda ko‘p jihatlarga e’tibor qarata boshladim. Davr adabiyoti bilan tanishgach esa, asar hozirgacha eng mukammal roman janridagi kitoblardan biri ekaniga amin bo‘ldim.
“La-manchlik ayyor idalgo Don Kixot” yoki shunchaki “Don Kixot” – buyuk ispan yozuvchisi Migel de Servantes Saavedra qalamiga mansub roman. Asar ikki jildda nashr etildi. Birinchisi 1605-yilda, ikkinchisi 1615-yilda dunyo yuzini ko‘rdi. Roman ritsarlar haqidagi asarlarga parodiya sifatida yaratildi. Keyinchalik juda ko‘p tillarga tarjima qilinib, dunyo adabiyotining eng mashhur asarlaridan biriga aylandi.
La-Manchdagi qashshoq zodagon, keksa Аlonso Kexana ritsarlar haqida juda ko‘p romanlar o‘qiydi, oqibatda o‘zi ham jahongashta ritsar bo‘lishni xohlaydi va o‘ziga Don Kixot nomini oladi. U sodda va keng fe’lli inson bo‘lib, ritsarlar faqat kuchsiz va nochorlarga yordam berish uchun yashaganiga qattiq ishonadi va adabiy qahramonlarni takrorlashni orzu qiladi, ammo kulgili vaziyatlarga duch keladi.
Yo‘l bo‘yidagi qovoqxonaning egasi, Don Kixotning yelkasiga qoqib qo‘yish orqali unga ritsarlik rutbasini beradi. Safarga ketishdan oldin Don Kixot dehqon Sancho Pansani xizmatkor qilib yollaydi va uni o‘z qurolbardori etib tayinlaydi. Don Kixot kelajakda erishadigan barcha yutuqlarini qalbidagi yagona ayol – Dulsineyaga bag‘ishlaydi.
Safar davomida Don Kixot va uning xizmatkori yo‘lda shamol tegirmonlarini uchratadi. Don Kixot ularni dahshatli mahluqlar deb qabul qiladi. Uning fikriga ko‘ra, sehrgar Freston mahluqlarga shamol tegirmoni ko‘rinishini bergan. Unga qarshi jangga kirgan Don Kixot mag‘lubiyatga uchraydi – tegirmon uni “qanoti” bilan surib tashlaydi va qurolini sindiradi.
Biroz vaqt o‘tgach, sayohatchilar qo‘ylar podasini uchratadi. Don Kixot yana Frestonning sehr-jodusi bejiz emasligiga ishonadi: ritsarning so‘zlariga ko‘ra, sehrgar jangovar qo‘shinlarini hayvonlarga aylantirgan bo‘ladi. Sancho Pansa xo‘jayinini ishontirishiga qaramay, Don Kixot o‘zi tasavvur qilgan jangda qatnashishga shoshiladi, ammo yana omadsizlik – g‘azablangan cho‘ponlar ularni toshbo‘ron qiladi.
Yo‘lovchilar sodda ritsarni ustidan kuladi. Don Kixot qo‘lga olingan qaroqchilarni ozod qiladi va ulardan bu qahramonligi haqida ko‘nglidagi ayoliga aytib berishini so‘raydi. Аmmo qaroqchilar Don Kixotni kaltaklaydi.
Аtrofdagi odamlar Don Kixotni jinni deb o‘ylaydi, uni uyiga qaytarishga harakat qiladi. Qarindoshlari Don Kixotni uyda bir muddat ushlab turadi. Аmmo ko‘p o‘tmay u o‘zining sarguzashtlari haqida roman chop etilganini bilib, yana yo‘lga tushish tadorigini ko‘ra boshlaydi. Bir gersog ritsarni o‘z qasriga taklif qiladi, u o‘zini uning qahramonliklaridan qoyil qolganday tutsa-da, aslida, gersog Don Kixotning ustidan kular edi.
“Ko‘zgular ritsari”ga qarshi kurashda yutqazgandan keyin uyga qaytgan Don Kixot shunchaki odamlarga kulgu bo‘lganini anglaydi va qayg‘uga cho‘mib kasal bo‘lib qoladi.
Don Kixot o‘z mol-mulkiga vasiyatnoma yozadi, hamma narsani jiyaniga qoldirmoqchi bo‘ladi, lekin u vasiyatnomaga hech qachon ritsarlar haqidagi bema’ni romanlarni o‘qigan odamga turmushga chiqmaslik shartini kiritib qo‘yadi.
Ispan adabiyotining eng buyuk asarini qisqa satrlarda tahlil qilib chiqish juda murakkab ish. Bu asar haqida ko‘p narsa yozilgan bo‘lsa-da, u hali-hanuz ko‘plar uchun noma’lum bo‘lib qolmoqda. Uzoq asrlar davomida o‘z yurtida adabiyot titani deb qaralgan Servantes, uni endi qo‘liga olgan o‘quvchiga eski uslubdagi, og‘ir va qiyin muallif sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. Ko‘p sahifali Don Kixotni o‘qib chiqish ulkan vazifa sifatida ko‘rinishi tabiiy, ammo asar tili juda yaxshi, muallif so‘zlashish tilidan foydalangani sababli o‘qish oson.
Kanonik matnga birinchi marta duch kelganimdan keyingi uni eng yaxshi tasvirlaydigan so‘z “kulgili” so‘zi edi. Dastlab, kitobga murojaat qilgan o‘quvchi asardagi kulgili vaziyatlar ko‘pligidan hayratda qoladi. Ishoning, agar “Don Kixot” dunyoning eng buyuk romanlaridan biri bo‘lsa, bu aniq uning shunchaki mutoyiba uchun yozilganidan emas. Davrlar o‘tsa-da, oddiy, bachkana yumordan uzoq bo‘lgan, istehzo va parodiyaga asoslangan Servantesning uslubi bugungi kunda ham dolzarb hisoblanadi.
Don Kixot adabiyotga qiziquvchilar uchun qimmatli marvarid, chunki unda Servantes katta muvaffaqiyat bilan davr adabiyotini to‘liq ko‘rsatib beradi: psixologik hikoyalar, pastoral sarguzashtlar, har xil she’riy kompozitsiyalar... Yevropa adabiyoti oltin asri urf-odat va ritorikalari ko‘z oldimizda yoqimli va oson hazm bo‘ladigandek namoyon bo‘ladi.
Аdabiyotga uning ichidan qarashni yoqtiradigan yoki romantik ijodning yirik novatorligiga duch kelmoqchi bo‘lgan kishi uchun Don Kixot asari juda muhim. Unda biz o‘sha davrning boshqa har qanday asarlariga qaraganda to‘liqroq va hozirgi zamonaviy tushunchasidagi asl romanni topamiz. Аdabiy janrlar katalogida Don Kixotni zamonaviy roman va hatto postmodern ritorikasining tarkibiy qismi sifatida ham ko‘rib chiqishimiz mumkin: arxetiplar oldida belgilar yaratish, satrlarda polifonik dialoglardan foydalanish, erkin uslub va romanning eng ko‘p ishlatiladigan mexanizmi bo‘lgan uzilishlar orqali noaniqlik muhiti shunday xulosaga olib keladi. Chunki siz Servantesning buyuk adabiy zamondoshlari bo‘lgan Lope de Vega, Fransua Rable, Mishel de Montan va Uilyam Shekspirlar ijodida yuqorida sanab o‘tilgan xislatlarni topa olmaysiz.
Garchi ommaviy fikr Don Kixotni kulgili asar deb bilsa-da, roman juda ko‘p narsalarni o‘z ichiga olgan. Asarni ikki marta boshqa-boshqa taassurot bilan o‘qib chiqish mumkin, biri yuzaki va shunchaki dam olish maqsadida, ikkinchisi chuqur tahlil bilan. Asar asta-sekin, ehtimol muallif ko‘zlamagan inson tabiati va uning ikki tomonlama psixologik faoliyatining chuqur tahliliga aylangan. Bu olijanob, ammo voqelik idealizmi va amaldagi realizm tomonidan ezilgan inson psixologiyasi.
Аsarda Servantes o‘z davrining buzuq jamiyatini tahlil qiladi, ammo axloq-odob va nasihat ohangidan foydalanmaydi. Hazil – bu tanqidiy mulohaza yuritishning eng yaxshi usuli.
Shuni yodda tutish kerakki, Servantes Madrid adabiyot doiralarining yopiq dunyosida katta muvaffaqiyatga erishishga harakat qildi. Boshqa mualliflardan farqli o‘laroq, u eshiklarni ochish uchun imtiyozga ega emasdi. Biroq bunga loyiqligini asar orqali isbotladi.
Kitobni o‘qib chiqmagan odamlar Don Kixot haqida eshitishi bilan uning kulgili qiyofasini eslaydi, shamol tegirmonlariga qarshi jang qilgan telba haqidagi qalin kitobni tasavvur qilib, o‘qishdan voz kechadi. Birinchi yondashuvda kitob yuqorida aytilgani kabi tuyulishi tabiiy, ammo bu tushunchalaringiz sizni aldayotgan bo‘lishi ham mumkin. Kitobni albatta o‘qib chiqing.
– Senyor, – dedi Sancho, – buyruq berish har doim yoqimli deb o‘ylab qoldim, hatto qo‘ylar podasiga bo‘lsa ham;
Osilib o‘lgan odamning uyida arqon haqida gapirmaydilar;
Dunyodagi eng yaxshi dori ham, agar bemor uni qabul qilishdan bosh tortsa, unga yordam bermaydi;
– Hamma ayollar shunday, – dedi Don Kixot. – Ular tabiatining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularni sevganlarni mensimaydilar va ulardan nafratlanganlarni sevadilar;
Eshak asal bilan boqilmaydi;
Маҳдудлик – инсонни тўғри йўлдан чалғитувчи даҳшатли сароб. Бу сароб домига тушганлар эса реаллик ва хаёл дунёси орасида сарсон бўлгувчи мажруҳлардир. XVI-XVII асрлар Испаниясининг Ламанч вилоятида яшаган дворян Дон Кихот (Алонсо Кехано) ана шундай кишилардан бири эди.
007Гиёҳвандлик ботқоғига ботганларнинг оғу тўла миясида акс этувчи карахтлик, кайф-сафо ҳамда ажал оламига, ахборот воситалари ёрдамида ёшлар онгини эгаллаб, улар миясига ғайриинсоний ғояларни сингдираётган, шу мажруҳлар қўли-ла манқуртлик дунёсини қураётганларга қарши кураш бениҳоя долзарблик касб этган бугунги ХХI аср маҳдудлиги бундан тўрт-беш аср муқаддам ўзгача “либос”да воқеланган эди. Улуғ испан адиби Мигель де Сааведра Сервантес (1547-1616) ўзининг ўлмас қаҳрамони Дон Кихот воситасида ана шу масалага эътиборни қаратар экан, у авваламбор, савдойи рицарнинг тентакликлари ибтидосини Амадис Гальский, Роланд сингари баҳодирлар қудрати васф этилган рицарлик романларида кўради. Айнан шундай романларнинг жуда кучли таъсирида қолган идальго рицарлик таомиллари бўйича кийиниб, Дульсинея Тобосская исмли хаёлий бир олийнасаб аёлни ўзига суюкли маъшуқа деб билиб, узоқ сафарга чиқади. Унинг доимий ҳамроҳи, қуролбардори эса соддадил деҳқон Санчо Панса эди. Ҳа, тентакликка тентаклик эргашар экан. Азиз Дульсинеяси учун қўрқинчли девлар, ёвуз сеҳргарлар билан олишиб, мислсиз шуҳратга, шон-шавкатга эришишни кўзлаган Дон Кихот мавжуд жамият нуқтаи назаридан ғайримеъёрий саналган ишларга қўл уриб, масхара бўлганида бу масхараларнинг бир қисми Пансага ҳам тегишли эди. Пандафиландо отли дев деб ўйлаб, вино тўла мешларни ёриб ташлаган, шамол тегирмони, қўйлар подасига қарши “жанг”ларда “матонат” кўрсатган, ашаддий жиноятчиларни бандиликдан чиқариб юборган жасур рицарнинг телбаларча гап-сўзлари, хатти-ҳаракатлари йўлда учраган одамларнинг кулгисини қистайди, баъзан эса ҳатто ғазабини ҳам қўзғайди. Хўш, бу кулгию нафратнинг бош омили нима?
Олижаноблик, мардлик, жасорат, ор-номус каби юксак фазилатлар гуллаб-яшнаган, эндиликда эса ғира-шира тушга айланган Ўрта асрларнинг, рицарлар қаҳрамонлигию шавкати билан тўлиб тошган олис ўтмишнинг турли романларда афсоналар қобиғи остида ўта бачкана кўринишда акс этиши, бу акснинг кекса идальго онгида қолдирган асорати – реал дунёнинг Дон Кихот томонидан ана ўша асарлар иллюзияси остида баҳоланиши… Дон Кихот ўзининг рицарлик “фаолият”и ҳақида қуролбардорига қуйидагиларни уқтиради:
“Дўстим Санчо, шуни билиб қўйгинки, самонинг мени шу темир асрда бунёдга келтиришдан муроди, мен ҳалиги олтин билан сайқалланган ёки олтин асрни қайта тиклашим керак. Мен пешонасига хавф-хатарлар, улуғвор ишлар ва мислсиз қаҳрамонликлар ёзилган зотлардан бўламан…”
Дон Кихот яшаётган давр эртаклар, ривоятларга ишонч барҳам топган, феодализм ўрнини капитализм эгаллай бошлаган, янгича дунёқарашдаги янги авлод вояга етган давр эди. Ўтмиш хотираси билан ҳамнафас Дон Кихотга хос фанатизм, борлиқни бутунлай нотўғри идрок қилиш бу пок ниятли, олижаноб инсон билан ўз замонаси ўртасида улкан жарлик ҳосил этди. У барча масалада – инсоний муносабатлар, севги, рицарлик бурчи, қуролбардорлик ва ҳоказолар борасида идальгонинг иқтисодчисию жияни, руҳонию сартарош каби танишлари ўтга ташлаб юборган зарарли китоблар рамкасида фикрларди. Тўғри, бундай асарлар қатида Дон Кихотнинг қуйидаги фикрларига замин ҳозирлаган руҳ мавжудлигини тан олмоқ лозим:
“Ўзимни донишманд ҳам деёлмайман. Мен фақат инсонларга улар ер юзида жаҳонгашта рицарликнинг бахтиёр замонлари барқарор этилишини тиламасдан нақадар енгилтаклик қилаётганларини тушунтириб қўймоқчиман, холос. Эҳтимолки, бизнинг мажруҳ асримиз илгариги дориломонлик гаштидан маҳрум ва унга нолойиқдир. Бундай гашт ўтмишда, жаҳонгашта рицарлар давлатни мудофаа қилганларида, хотин-қизларни ҳимоя этганларида, етим-есир, ғарибу ғураболарга кўмаклашганларида, мағрурларни жазолаб, мўминларни сийлаганларида ҳақ ва барқарор эди. Ҳозирги рицарлар муқаддас совутларни ипагу барқутга алмаштирганлар”.
Дарҳақиқат, фан-техника борасида мислсиз ютуқларга эриша борган бани одам ХХ-ХХI асрларда маънавий тубанликка томон кета бошлади. Бугунги куннинг глобал “бош оғриқлар”и – наркомания, ОИТС, одам савдоси, бир қанча Европа мамлакатларида бир жинсли никоҳга қонунан рухсат берилиши, терроризм, масскультура ва шу сингари балолар бу тубанликнинг олий кўринишларидандир. Буюк Сервантес телба донишманд Дон Кихот тилидан аслида бугунги кунларимизнинг ибтидоси тўғрисида куйиниб сўзлаганди.
Гарчи Дон Кихотнинг юқоридаги фикрлари қанчалик ҳаққоний бўлмасин, унинг тафаккур тарзи саробга, хомхаёлга асосланганди. Бу хомхаёл ортидан бошқа бир хомхаёл – тезда бойиб кетиш, катта-катта оролларнинг эгасига, ҳукмдорига айланиш орзуси эргашди. Боя айтганимиздек, тентакка тентак эргашди – саводсиз, соддадил Санчо Панса бирор оролнинг губернатори бўлиш умидида қуролбардор сифатида ўз хўжайини билан тоғу тошларда, далаларда гўр азобини тортди, калтаклашу дўппослашларни бошидан ўтказди, кўпларнинг кулгисию нафратига учради. Ўз хўжасининг телбаликлари уни-да ҳайратга солди. Кўзига тегирмон парраклари девлар, руҳонийлар эса гўзал маликани олиб қочаётган жодугарлар бўлиб кўрингувчи Дон Кихотнинг телба-тескари ишлари яроқбардорда унинг ҳақлигига шубҳа уйғотса-да, бора-бора бу гумонлар тарқаб, аллақандай меҳрга, ишончга айланди. Бу ишончга эса яна ўша олди-қочди рицарлик романларида саховатли рицарлар садоқатли хизмати эвазига қуролбардорларини муносиб тақдирлаши, жангда қўлга киритилган каттароқ ўлжани ёки эгалланган бирор ерни тортиқ қилиши тасвирлангани, Дон Кихот тилига кўчган шу тасвирларнинг Санчо Пансада катта иштиёқ уйғотгани сабаб бўлганди. Умуман, донкихотча савдойилик айнан шу Санчо Панса образи билан биргаликда янада ёрқин қиёфа касб этган.
Шуни таъкидлаш жоизки, Дон Кихот жисман реал борлиқ, руҳан эса хаёллар, орзулар оламида яшарди. Ўз жисмини ҳам ўша оламнинг тенг ҳуқуқли аъзоси сифатида тасаввур қилган (реалликни нореаллик бағрида топган) рицар ўзи яратган дунёнинг энг азиз сиймоси этиб Дульсинея Тобосскаяни танлади. Эҳтимол, бу аёл бошқалар учун оддийгина қишлоқ қизи Альдонса Лоренсодир. Аммо у заминга донғи таралган жаҳонгашта рицарнинг қалбини забт айлаган! Шу боис Дульсинея тўғрисида таҳқиромуз гап айтилганда Дон Кихот ғазаб-ла қуйидагиларни изҳор этмоқдан ўзини тиёлмайди:
“Ҳой аҳмоқ, бекорхўжа, қишлоқи, унинг хаёлининг ўзи менга қанчалик куч, жасорат бахш этишини биласизми? Эй тили илоннинг тилидай қалдираган муттаҳам, ким қиролликни эгаллаб, девнинг калласини узди ҳамда сизни макр қилиб қўйди (зероки ўйланган нарсани қилинган деб ҳисоблайман)? Ўзининг жасорати учун мени танлаб олган Дульсинеянинг қаҳрамонлиги эмасми бу? У менинг қонимда, мен билан зафар қучяпти, унинг ёди билан қалбим тепади, нафас оламан, у менинг ҳаётим, борлиғим”.
Эътиборлиси, Дон Кихотга хос бундай фанатизм, жиззакилик қай бир жиҳатлари билан ўтмишда қолган шонли Герман империясини қайта тиклаш даъвоси остида ХХ асрнинг 30-йилларида ҳокимиятга келган нацистларни ё бўлмаса ҳозирги даврда халифалик замонларини қўмсаб юрган турли диний-экстремистик ташкилотларни эслатиб юборади. Умуман олганда эса эски китоблардаги эски воқеликка бор вужуди-ла ёпишиб олган Дон Кихот табиатан ақлсиз, савиясиз эмас. Карвонсаройда кечлик овқат маҳали унинг атрофдагиларга қарата ҳарбий иш ва илм-фан ҳақида айтган доно фикрларини бир эсланг. Ўша чоғда бундан муассир бўлганлар – “Дастурхон атрофида ўтирган бошқа кишилар эса, мана шундай ақлли, ширинсўз одамнинг гап рицарлик томон бурилиши биланоқ тентакдан фарқи бўлмай қолишидан беихтиёр афсусланишди”.
Дарҳақиқат, табиат Дон Кеханони аслида оқил қилиб яратган. Бироқ кексайганда рицарлик “аллергия”сига йўлиқиб, қалбию кўзини туман қоплади. Муаллиф томонидан аччиқ истеҳзою сатирик пафос асосида муносабат билдирилган рицарлик удумларига қатъий, шу билан бирга, кўр-кўрона амал қилиб, ўзинию бошқаларни бекордан-бекорга қийнади, кўп ташвишга қўйди. Ўқиган романлари бу инсонга фақат графу графиня учун кўнгилочди томошалар манбаи бўлмоққа, кулги, масхара бўлмоққа яради, холос. Дон Кихотнинг яхшилиги жабрини тотган – айнан рицарнинг аралашуви хўжайини томонидан қасдма-қасд равишда баттарроқ калтакланишига олиб келган Андрес исмли бола эскиликка, донкихотча маҳдудликка қарата шундай дейди:
“Оламдаги барча жаҳонгашта рицарлар билан биргаликда гумдон бўлинглар!”
Ниҳоят, Дон Кихотни бу хурофотдан, маҳдудлик офатидан минг машаққатлар билан эса-да, соғлом ақл эгаси, навқирон ҳамда қатъиятли йигит – янги замон – Уйғониш даврининг типик вакили, бакалавр Самсон Карраско халос қилди. Тадбиркор йигит айнан рицарлик воситасида кекса идальгони рицарликни ташлаб, уйга қайтишга мажбур эта олди. Ўз мулкига қайтган Дон Кихотнинг мияси эндиликда маҳдудликдан фориғ бўлган, умр эса ниҳоялаб қолганди… Тентакдек яшаб, донишманддек ўлгувчи бу инсон ҳаётининг айни шу палласигача босиб ўтган йўли тўғрисида шундай хулоса қилиш мумкин: Сократ, Беруний, Ибн Сино, Коперник, Улуғбек, Жордано Бруно, Галилей сингари алломалар ўз даврларидан илгарилаб кетганлари боис замондошлари уларни сиғдирмаганди. Дон Кихот эса замонасидан бир неча аср орқада қолгани оқибатида шу кўйга тушди. Дон Кихот маҳдудлигининг ҳам, маънавий регресга олиб келаётган ХХI аср маҳдудлигининг ҳам бутун фожиаси ана шунда.