Jahon adabiyoti va dostonlar Go’ro’glini tug’ilishi

59. Mening Dog’istonim. Rasul Hamzatov.
(Axror Mo’min)
Тоғликларда шундай одат бор: меҳмонга уйингдаги бирор нарса ёқиб қолиб, уни мақтагудай бўлса, ачинсанг ҳам совға қилишинг керак… Бир вақтда Қўмиқдан меҳмон келиб, уйдаги бор нарсани мақташга тушибди. Унга мақтаган ҳамма нарсасини беришибди. Лекин уни кузатаётганда этигига ёпишган тупроқни сидириб олишди…
011«Агар менинг китобимда маъқул фикрни кўрсанг, тагига чизиб қўй…». Бу сатрларни мен сизга ҳикоя қилмоқчи бўлган, бир китобхон сифатида ўзим чексиз меҳр қўйиб қолган асардан олдим. Кўпчиликда бўлгани сингари азалдан китобларни «чизиб» ўқийдиган одатим бор эди. Аммо… Китобни менга берган ҳамкасбимдан уялиб ўтирибман – унинг деярли ҳар бир саҳифаси чизиқларга, «птичка»ларга тўлиб кетди… Китобни варақлар экансиз, ҳайратдан бошингиз айланади: одам зоти туғилиб ўсган тошлоқ заминини шунчалар севиши мумкинми? Шунча МЕҲР муштдек юракка қандай жо бўлди экан? Меҳрки, айримлар кўникиб қолган баландпарвозлигу сохта ватанпарварликдан миллион чақирим йироқ. Меҳрки, тоғ чашмаси сувидек тоза ва тиниқ… Меҳрки, мутолаадан сўнг беихтиёр томир-томирларингизда оқа бошлайди, юрак-юрагингизга, ҳар бир ҳужайрангизга сингиб кетади.
Авар халқининг машҳур шоири Расул Ҳамзатов (1923-2003)нинг «Менинг Доғистоним» асари Ватан туйғуси, миллат равнақи, тил маданияти, урф-одатлар давомийлиги, ҳикмат-ривоятлар боқийлиги ва соф муҳаббат ҳақидаги энг ибратли китоблардан биридир. Асар 1970 йилда ёзиб тугалланган. «Менинг Доғистоним»га ўхшаш асарлар ёзишга уринишлар ҳам кўп бўлди, — деб ёзади Ўзбекистон Қаҳрамони, Халқ шоири Абдулла Орипов асарнинг Асрор Мўмин томонидан ўгирилган таржимасига ёзган сўзбошисида. — Бироқ от аллақачон минилган эди. Чавандози эса Расул Ҳамзатов эканини ҳамма биларди». Бу ноёб дурдонадан Сизга қуйидаги дурларни илиндик.
03изнинг тоғликларда шундай одат бор – чавандоз ўз уйининг остонасида отига сакраб минмайди. Аста отини етаклаб овулдан чиқади. Эҳтимол бу ҳеч нарсани ёддан чиқариб қолдириб кетмаётганини эслаши ва йўлда нималар кутаётганини хаёлдан ўтказиши учун керакдир?!
Одам тилга кириши учун икки йил кифоя, лекин тилини тийиб туришни ўрганиши учун олтмиш йил керак бўлади.
Тоғликларнинг уйига меҳмонлар кутилмаганда келишади. Лекин улар тоғликлар учун ҳеч қачон кутилмаган меҳмон эмас. Чунки биз тоғликлар меҳмон келишини ҳар доим, ҳар кун, ҳар соатда, ҳар дақиқада кутиб яшаймиз.
Нуфузли журналнинг ҳурматли бош муҳаррири! …Мен сиз кутгандай ўз Доғистонимни 9-10 саҳифа қоғозга ўрай олмайман. Узр, Доғистоннинг бугунги куни, илғор тажрибаси ва эришган муваффақиятлари», «оддий меҳнаткашларнинг кундалик ташвишлари, меҳнат қаҳрамонликлари ва орзу-ниятлари», «тоғли ўлка ва унинг асрлардан ўтган анъаналари», «ажойиб бугуни ва порлоқ эртаси» тўғрисида ёзиш ҳазилакам иш эмас.
Ручкамнинг кичкинагина пероси бундай улкан юкни кўтариши қийин. Сиёҳнинг кичкинагина томчиси тоғдан шарқираб оқаётган жилғаларнинг, саркаш дарёларнинг туғёнини, олам тақдирини, ҳатто биргина одам тақдирини ўзида жамлаши мушкул.
…биз шоирлар бутун дунёга жавобгармиз, аммо ўз тоғликлари ҳақида гапира олмаган одам бутун дунё номидан гапира оладими? Назаримда у ўзи туғилган юртдан кетиб ўзга мамлакатда уйланган ва қайнонасини она деган одамга ўхшайди. Тўғри, ҳамма қайнонасини ҳурмат қилиши керак, лекин барибир она она-да!
Улар биз ҳақимизда қаёқдан ҳам биларди, агар биз ўзимизни тўла билмаган билсак. Биз миллион кишимиз. Доғистоннинг тошлоқ тоғлари орасидамиз. Миллион киши ва қирқдан зиёд тил…
Тўғри, барча доғистонликлар учун Доғистон битта, ягона. Лекин ҳар бир доғистонликнинг қалбида ўз Доғистони бор.
Мен авар шоириман. Лекин қалбан нафақат Аваристонга, Доғистонга, улкан мамлакатга, балки бутун сайёрага, ХХ асрга жавобгар эканимни ҳис қиламан. Бундан бошқача яшашим мумкин эмас.
Эҳтимол, келажакда доғистонлик фольклоршунослардан бири қарғишларни ҳам ўрганар, уларни тўплаб, китоб ҳолига келтирар, ўшанда одамлар сўзга топқирлик меъёрини, нозик фаҳмлилик чегарасини, қанчалик хаёлга эрк бериш мумкинлигини, тоғликлар сўзида ифодалаш кўламининг кенглигини билиб олишарди.
…Онасининг уйига тўпланган қариндошлари ўз Ватанини ташлаб кетиб, уни ўзга ерларга алмашган ўғил ҳақидаги ҳикояни ғамгин тинглашди. Улар адашган ўғилни кечиргандай бўлишди, тирик эканидан суюнишди. Шунда бирдан онаси сўраб қолди:
— Сизлар аварча сўзлашдингларми?
— Йўқ, биз таржимон ёрдамида гаплашдик. Мен русча гапирдим, у французча.
Она юзига қора чодрасини туширди, бизда оналар ўз ўғлининг ўлганини эшитганда шундай қилишади…
Тоғликлардан сўрашди: нега сизлар тоғларнинг бориб бўлмайдиган жойларида уйларингизни қурасизлар?.. Тоғликлар жавоб беришди: «Яхши дўстлар писанд қилмасдан ёмон сўқмоқлардан ҳам ўтиб келишади, ёмон кишиларнинг эса бизга кераги йўқ».
Мен Доғистоннинг энг баланд чўққисига кўтарилдим ва теварак-атрофга назар ташладим. Сўқмоқлар ҳар тарафга таралган, қайдандир қўнғироқ овози эшитилади, ҳар-ҳар жойда гулханлар ёқилган, тутун кўкка ўрлаяпти.
Оёғинг қадрдон замин устида турганда дунёга қараш қандай яхши!
Тоғликларда шундай одат бор: меҳмонга уйингдаги бирор нарса ёқиб қолиб, уни мақтагудай бўлса, ачинсанг ҳам совға қилишинг керак…
Бир вақтда Қўмиқдан меҳмон келиб, уйдаги бор нарсани мақташга тушибди. Унга мақтаган ҳамма нарсасини беришибди. Лекин уни кузатаётганда этигига ёпишган тупроқни сидириб олишди…
Жимжилоқ кичкина бўлгани билан усиз улкан муштни қаттиқ тугиш мумкин эмас.
Ҳар бир одам болалигидан ўз халқининг вакили бўлиш учун дунёга келганини билиши ва шу шарафли вазифани зиммага олишга ўзини тайёрлаши керак.
Ҳеч бир ёзувчи фақат ўз миллати қувонч-ташвишлари билан чегараланиб қола олмайди. Унинг қалбини ҳамиша умуминсоний қувонч-ташвишлар ҳам безовта қилади.
Айримлар ўйлайдики, катта мавзуларга қўл урсам бас, дарҳол буюк бўламан, деб. Аммо буюкликнинг замини оддийликда. Ахир, бир томчи ёмғирда бутун бир селнинг кучи бор.
Ўткир фикрни жўн ифода этиш, қўзичоқни оч бўрига рўпара қилишдай бир гап.
Тилни ўрганмасдан шеър ёзишга уринган одам сузишни билмасдан ўзини саркаш дарёга ташлаган телбага ўхшайди.
Бировнинг отини қанча минма, барибир эгардан тушиб отни эгасига қайтарасан.
Оилада севги қанча кучли бўлса, соғлом бола туғилиш эҳтимоли шунча кўп.
Ўтмишга тўппончадан ўқ узсанг, келажак сени тўпга тутади.
Бургут товуқлар орасида бемалол юраверса, у бургут эмас.
Яхши иш қилмаган бўлсанг ҳам — яхшилик қилиш ниятинг бўлгани учун ташаккур!
Ёғочдан қилинган пичоқ қанча чиройли бўлмасин, жўжани ҳам сўя олмайсан.
* * *
Онам бешигимни тебратиб айтган алла қулоғим тагида жарангламаган бирон кун, бирон дақиқа бўлмаган, десам, муболаға эмас. Бу алла менинг барча қўшиқларимни аллалаб улғайтирди.
Баъзан одамлар миясида фикр бўлгани учун эмас, тилининг учи қичиб тургани учун гапиришади.
* * *
Тоғлик она ҳеч қачон қоидаси бузилган шеърни жигарбандига ўқимайди.
Одамларнинг тиллари ҳар хил бўлиши мумкин, лекин юраклари бир хил тепса бас.
Биз Ватанни танламаймиз, чунки Ватан бизни аллақачон танлаб бўлган.
Ўзга мамлакатлар, ўзга халқлар ҳақида ёзган яхши, агар сен ўзлигингни топиб олган бўлсанг.
Қўшиқ айтишни ўз уйингда ўрганмаган бўлсанг, уйингдан узоқда қандай ўрганасан?
Керакли нарсани умринг бўйи изласанг ҳам омад кулган лаҳзадагина топасан.
Ёзувчи бирор мавзунинг бошини тутар экан, фақат юрак амрига қулоқ солиши лозим.
Доғистон — менинг муҳаббатим, менинг келажагим, менинг тавбам, менинг ибодатим! Доғистон — ҳаётимнинг мазмуни, барча шеърларимнинг бош мавзуси.
Албатта, қушлар сайраб туриши керак, лекин уларнинг асосий вазифаси уя қуриш, овқат топиш, полапонларини боқишдир.
Нафосат, яхшилик, раҳмдиллик, муҳаббат, гўзаллик, ватанпарварлик, ифтихор, нафрат каби тушунчалар туфайли шеърият пайдо бўлганидай, бу тушунчалар шеърият туфайли улуғвор. Улар шеъриятсиз, шеърият уларсиз мавжуд эмас.
Ким жангга кираётган вақтда оқибатини ўйласа, ботирлик кўрсата олмайди.
Шеърият ва сафсатабозлик бошқа-бошқа нарса.
Китобим, сен тантанали қабул маросимларидаги кишиларга ўхшама. Сенда таомилдаги сўзлар эмас, майли, фақат менинг феъл-атворимга хос сўзлар бўлсин.
Она юртни севиш роҳати, она юртни куйлаб завқланиш роҳати Ҳамзат Садаса ҳаётининг мазмуни эди.
Ҳамзат Садаса оддий меҳнаткаш эди, қалбида авар халқининг шаъни ва қадриятлари яшарди. У шу фазилатларни пок сақлашни шараф деб билди.
Шоир — ўз шеърларининг уйи, шоир юраги — шеърият истироҳат қиладиган жой. Умримнинг яхши ва ёмон кунларида ҳам улар менда яшайди. Мен қайда яшайман, бу улар учун муҳим эмас.
Қаср ҳеч қачон товуқхонани, товуқхона эса ҳеч қачон қасрни эсга солмаслиги керак.
Дунёда бир-бирига ўхшаш иккита истеъдод бўлмайди, агар бир-бирига ўхшаса истеъдод аталмайди.
Уруш ҳеч қачон дунёда одамлар сонини кўпайтирмайди, лекин у ердаги қаҳрамонлар сонини оширади.
Орзулар одамзод умр риштаси узиладиган чегарадан ҳам ўтиб кетади ва асрлар оша учаверади.
Скрипкани созлаш билан иш битмайди, унда куй чала олиш керак.
Агар қоғозга ёзилган ҳар бир нарса қўшиққа айланаверганда, одамлар аллақачон оддий сўзларда суҳбатлашишмасди, бир-бирига қараб қўшиқ айтишарди.
Шалдираган жилға денгизга, ялқов Маккага етиб бормайди.
Бургут шамолга қарши учади, балиқ оқимга қарши сузади. Шоир ҳам хоҳ қувончли, хоҳ ғамли бўлсин, уйғонган туйғулари асосида шеър ёзади.
Ёлғон ҳар доим ёлғон, ҳақиқат ҳар доим ҳақиқат. Улар ҳеч қачон арзимас ва улканга ажратилмайди.
Ёдингда тут, дунёда сенинг овулингдан бошқа жойлар ҳам бор, унутма дунёда сендан бошқа одамлар ҳам яшайди.
Фақат шоиргина ҳаётни шундай тасвирлай оладики, шеърхонлар уларни ўқиганда ўзлари илгари эътибор бермаган нарсаларни кўради, ёвузликка қарши турган дунё гўзаллигидан, инсон қалби гўзаллигидан ҳайратга тушади.
Тил халққа бир умрга берилади, уни ўзгартириб ҳам, йўқотиб ҳам бўлмайди.
Кичкина калит билан катта сандиқларни очиш мумкин.
Бола туғилаётганда ўзига Ватан танламайди — пешонасига ёзилган жойда дунёга келади.
Кичкина оғиз ҳам катта гапларни сўзлаши мумкин.
Уйингни сот, далангни сот, мол-мулкингдан айрил, лекин кимлигингни унутма, одамгарчиликдан чиқма.
Тошни қушга ур, қуш ўлади, қушни тошга ур, қуш ўлади.
Одам — фақат атама эмас, — унвон, унвон бўлганда ҳам, жуда юксак унвон. Бу юксак унвонга муносиб бўлиш учун бир умр интилиш керак.
Номдан улуғ, ҳаётдан азиз нарса йўқ. Уларни қадрла!
Савол — ниманидир кўзлаб отилган ўқ. Жавоб — нишонга теккан ўқ.
О, она тилида ўйлаётган ва куйлаётган одамлар! Сизга ҳам ташаккур!
Ҳамиша оналар гўзал, оналар айтган қўшиқлар гўзал.
Агар беланчаклар узра аллалар айтилмаганда, эҳтимол, дунёда бошқа қўшиқлар яратилмасди.
Оналар — дунёнинг энг биринчи шоирлари!
Оналар алласи — одамзод яратган қўшиқларнинг ибтидоси.
Қўшиқ юракда яралади, юрак уни тилга беради, тил эса одамларнинг юрагига етказади, одамларнинг юракларида асрлардан асрларга ўтади.
Шеър шундай бўлиши керакки, уни ҳеч тортинмай онангга, қизингга, синглингга ўқий олгин.
Марднинг бошига қандай синов тушмасин, у шикоят қилишга, ё кўз ёш тўкишга ҳаққи йўқ.
Ўзинг билган нарсалар ҳақида ёз. Билмаган нарсаларингни бошқа китоблардан ўқи.