Жаббаров, Юсупов

Tayanch iboralar: Molyar massa, porsial bosim, yarim o’tkazuvchi to’siq, eritma, 
diffuziya, osmotik bosim, o’zimliklar umrtqasi, eritma konsentratsiyasi. 
 
         Kuchsiz  eritmada  eriyotgan  modda  molekulalari  o’zini  ideal  gaz  kabi    tutadi. 
Farqi  shundan  iboratki,  eritmada  eriyotgan  modda  molekulalarining  erkin  harakati 
erituvchi  modda  molekulalari  tomonidan  chegaralangan bo’ladi.  Binobarin,  kuchsiz 
eritmalarga nisbatan ideal gaz qonunlarini qo’llash mumkin: 
  a) molekulyar-kinetik nazariyaning asosiy tenglamasi 
 
 
 
  b) ideal gazning holat tenglamasi 
 
 
 
kuchsiz  eritmalarga  nisbatan,  n
0
-eriyotgan  modda  molekulalari  soni, 
K
E

-eriyotgan 
modda  molekulalarining  o’rtacha  kinetik  energiyasi  deb  qarash  mumkin,  m  va    μ- 
eriyotgan  moddaning  massasi  va  molyar  massasi.  V  va    T-eritmaning  hajmi  va 
harorati,  R-gaz universal doimiysi. P-eriyotgan moddaning parsial bosimi. 
         Biror modda eritmasi  toza erituvchi  molekulasini o’tkazuvchi va erigan modda 
molekulasini o’tkazmaydigan yarim o’tkazuvchi to’siq bilan ajratilgan bo’lsin. Misol 
tariqasida shakarning suvdagi eritmasi uchun shunday yarim o’tkazuvchi moddalarga 
ho’kkiz  pufagi,  ichak  to’qimasi  va  ba’zi  sun’iy  plastmassa  pardalarni  ko’rsatish 
mumkin. 
          Bunday  to’siqlardagi  teshikchalar  shunchalik  kichik  bo’ladiki,  ular  orqali  suv 
molekulasi o’tadi, shakarning katta molekulalari esa o’ta olmaydi. 
           Umuman,  eritmaning  tarkibidan  qat’iy  nazar  yetarlicha  katta  vaqt  davomida 
yarim o’tkazuvchi to’siq orqali erituvchi molekulalari bemalol o’zaro ta’sirlashadigan 
muvozanat yuzaga keladi. 
           Yuqorida  aytilanlarga  va  98-rasmda  ko’rsatilganiga  ko’ra,  to’siqda  erituvchi 
modda  molekulalarining  ikkala  tomondan  urilishi  tufayli  hosil  bo’lgan  bosim 
muvozanat  holatda  bir  xil  bo’ladi.  Eruvchi  modda  bosimi  to’siq  orqali  erituvchi 

---

139 
 
modda  tomonga  uzatilmaydi.  Binobarin,  to’siqning  bir  tomonidan  erituvchi  va 
eruvchi  moddalarning  bosimlari  yig’indisi  to’siqning  ikkinchi  tomonidagi  erituvchi 
modda hosil qilgan bosimdan katta bo’ladi. 
 
 
98-rasm 
 
    Natijada  toza  erituvchining  sathi  eritmaning  sathidan  past  bo’ladi.  Agar 
boshlang’ich  vaziyatda  eritma  va  toza  erituvchining  sathlari  bir  xil  bo’lsa,  toza 
erituvchining yarim o’tkazuvchi to’siq orqali eritma turgan sohaga singib o’tishi yuz 
beradi, natijada bu sohada bosim oshadi va eritmaning sathi ko’tariladi. Erituvchining  
eritmaga  erituvchidan  ajratib  turuvchi  yarim  o’tkazuvchi  to’siq  orqali  diffuzlanish 
tufayli bosim hosil qilishiga osmos hodisasi deyiladi. Eritmada hosil qilingan ortiqcha 
bosimga  esa  osmotik  bosim  deyiladi.  Bu  bosim 
V
mRT
P


  tenglamaga  asosan  27
0
C 
haroratda  1  litrida  0,034  kg  konsentrasiyali  va  molyar  massasi 
mol
kg
342
,
0


      
bo’lganda  shakarning  suvdagi  eritmasi  uchun  hisoblab  topilgan   
Pa
P
4
10
25


  
bosimga teng bo’ladi. 
             Kuchsiz  eritmalarda  osmotik  bosim  erituvchi  va  eruvchi  moddalarning 
tabiatiga  bog’liq  bo’lmasdan  faqat  eruvchi  moddaning  molyar  konsentratsiyasiga 
bog’liq bo’ladi. 
            Osmos hodisasi hayvonlar va o’simliklar olamida katta ahamiyatga ega. Tirik   
organizm  va  o’simliklarda  ko’pchilik  to’siqlar  yarim  o’tkazuvchan  bo’lib 
hisoblanadi. Masalan, o’simlik hujayralaridagi osmotik bosim bir necha atmosferaga 
yetadi,  shunga  ko’ra  tuproqdagi  suyuqlik  daraxtlar  tanasi  orqali  katta  balandlikka 
ko’tariladi. 
          Organizmda suvning bir suyuq muhitdan ikkinchisiga mos  to’siq orqali o’tishi 
osmotik bosim tufayli yuz beradi. Bu bosim quruq mevalar (uzum, o’rik, olcha) ning  
qobig’i  butun  bo’lganda  suvga  botirilganda,  ularning  tezgina  shishib  ketishiga  olib 
keladi,  bu  hodisa  mevaning  ichida  ortiqcha  (osmotik)  bosim  hosil  bo’lganligini 
bildiradi.  Meva  qobig’i  suv  molekulasi  uchun  o’tkazgich,  meva  tarkibidagi  shakar 
molekulasi  uchun  esa    o’tkazmagich  bo’lib  xizmat  qiladi.  Agar     
V
mRT
p


  

---

140 
 
tenglamada   
V
m
C

      eritma  konsentratsiyasi  degan  tushunchani  kiritsak,  u  holda 
tenglama quyidagi ko’rinishga keladi: 
 
                                      
                                                          (320) 
 
Bu  yerda  P-osmotik  bosim.  (320)-formulaga  ko’ra,  osmotik  bosim  eritmaning 
konsentratsiyasi  va  haroratiga  to’g’ri  proporsional  va  eruvchi  moddaning  molyar 
massasiga teskari proporsional ekan. 
         Bu  ta’rif  Vant-Goff  qonunining  ifodasi  bo’lib  hisoblanadi.  Bu  qonunga  ko’ra, 
osmotik bosim erituvchining xususiyatlariga bog’liq emas. 
 
            Nazorat savollari va topshiriqlar. 
 
1.  Osmos hodisasi nima? 
2.  Osmotik bosim qanday sharoitda hosil bo’ladi? 
3.  Osmotik bosim nimaga bog’liq? 
4.  Vant-Goff qonunini tushintiring. 
5.  Osmos hodisasi tabiatda qanday ahamiyatga ega?