J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

1 2 .5 . X alq aro kreditning valuta-m oliyaviy va to ‘lov sh artlari
Kredit va to‘lov valutasi, kredit sum masi, muddati, foydalanish 
ham da so‘ndirilish shartlari, qiymati, ta ’minot turi, xavf-xatarlarni 
sug‘urtalash usullari xalqaro kreditning shartlarida ko‘rib chiqiladi.
Kredit va to‘lov valutasi. X alqaro kredit munosabatlarida 
kredit berilayotgan valuta katta ah am iyatg a ega bo‘lib, bu holat 
in flyatsiya va valutaning barqarorlik darajasiga uzviy bog‘liq.
Kredit valutasini belgilashda quyidagi om illar e’tiborga oli- 
nadi:
313

---

— valuta barqarorligi;
~ fbiz stavkasining darajasi;
— xalqaro hisob-kitoblar shak]]ari;
— inflyatsiyaning darajasi;
— valutaning kursi va uning dinamikasi.
Kredit berilayotgan valuta va to‘lov valutasi bir-biridan farq 
qilishi m umkin. Xalqaro kreditl^rda m illiy valuta (qarz oluvchi- 
ning yoki beruvchining m illiy v y utasi), erkin ayirboshlanadigan 
valuta (AQSH dollari, Yaponiyci yenasi, Buyuk Britaniya funt 
sterling!, yevro va h.k.) va xalqaro pul birliklaridan (SDR) foy- 
dalaniladi.
To‘lov valutasi kredit valutasi bilan bir turda bo‘lmasligi mum- 
kin. Masalan, kreditor valutasida taqdim etilgan «yumshoq» qarz- 
!ar qarz oluvchining m illiy valutasida yoki ushbu m am lakatning 
a n ’anaviy eksport tovarlari bilan so‘ndiriladi.
Kreditning summasi (lim iti) qarz oluvchiga tovar yoki pul 
shaklida taqdim etilgan ssuda kapitalining bir qismidir. Firma 
kreditining summasi tijorat sh^rtnomasida qat’iy belgilanadi. 
Bank kreditining summasi (kredit liniyasi) kredit bitimi yoki 
(odatda qisqa muddatli kredit op^ratsiyasida) turli aloqa vositalari 
orqali belgilanadi. Shartlari bo‘yicha o‘zaro farqlanuvchi bir yoki 
bir nechta transh (ulush)lar ko^inishida ham xalqaro kreditlar 
taqdim ctilishi mumkin. Xalqaro amaliyotda eksport qilinayotgan 
mashina va asbob-uskunalar qiyinatining odatda, qariyb 85 foizi 
kredit orqali qoplanadi. Qolgan qismi esa importyorning ekspor- 
tyorga bergan kal'olati, bo‘ nak yoki naqd toMovlar orqali am alga 
oshiriladi.
Xalqaro kreditning nuiddati bir qancha om illar ta ’sirida bel­
gilanadi. Ularga kreditning m aqsadi, kreditlarga bo‘lgan talab va 
taklifning o‘zaro nisbati, b itim n ing qiymati, m illiy qonunchilik, 
kreditlash amaliyoti, davlatlararo kelishuv va boshqa om illar ki- 
radi.
Kredit muddati jahon bozoricja raqobat kurashining m uhim
vositasi hisoblanadi. Kreditning s am aradorligini aniqlash maqsa-
3 l 4

---

dida To‘liq va o‘rta muddatlar farqlanadi. ToMiq muddat kredit- 
dan foydalanish boshlanishidan u to‘liq so‘ndiriigungacha bo‘lgan 
davriy oraliqni o‘z ichiga oladi. To‘liq muddat (Tm) tarkibi kredit- 
dan foydalanish davri (F d)dan, kreditning qoplash m uddatini 
keyinga qoldirishni nazarda tutuvchi imtiyozli davr (Id)dan ham - 
da asosiy va foiz bo‘yicha qarzni qoplash davri (Kd)dan tashkil 
topadi va u quyidagicha aniqlanadi:
Tm=Fd+Id+Kd
B a n k kreditidan farqli ravishda firm a krcditidan foydalanish 
davri tovarlarni sh artn om a b o 'yich a vetkazib berish m uddati 
bilan mos keladi. Bunda to‘liq m uddatning boshlanishi ekspor- 
tyor tom onidan tovarlarn ing so‘ nggi g uruh i (p artiyasi) yetka- 
zib berilgandan keyin, y a ’ni shartnom a m ajburiyatlari b ajaril- 
g an id an so‘ng chiqargan tra tta la r in i sotib oluvchi (im portyor) 
tom onidan akseptlash sanasi bo‘ lib hisoblanadi. K reditn ing 
im tiyozli davri tijorat b itim la rid a va butlovchi q ism lard an ta sh ­
kil topgan jih o z la rn i yetkazib berishda m uhim ah am iyat kasb 
etadi. C h u n k i ushbu holatda uni so‘ndirish muddati sotib olin- 
gan jih o z la rn i ishga tushirish sanasigach a u z a y tirilish i, y a ’ni, 
an iq ro g ‘ i ushbu san ad an asosiy qarzni so‘ndirish b o shlanishi 
m um k in .
Imtiyozli davr davlat tomonidan kafolatlanadigan uzoq mud- 
datli xalqaro banklararo kreditlarda, konsorsial (sindikat) yev- 
rokreditlarda, m ashinalar, jihozlar, sanoat komplekslarini yirik