J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

partiyalar bilan (guruhlarda) sotishda, investitsiya lo yihalarini 
xorijda am alga o sh iiilish id a keng qo‘llaniladi. Bunda imtiyozli 
davr mahsulot yetkazib berilganidan yoki investitsion loyiha qu- 
rilishi am alga oshirilganidan keyingi bir necha yillarn i qam rab 
oladi.
Kredit bahosi. Kredit bahosining kelishilgan (shartnomaviy) 
va yashirin elementlari farqlanadi. Kelishilgan, y a ’ni shartnom a- 
lar bilan asoslangan kredit bahosi xarajatlari asosiy va qo‘shim cha 
elementlarga bo‘linadi. Kredit bahosining asosiy elementlariga
315

---

qarzdor tomonidan kreditorga bevosita to‘lanadigan summalar, 
y a ’ni foiz to‘lovlari, garovni rasmiylashtirish bilan b o g iiq shu- 
ningdek, komission xarajatlar kiradi. Qo‘shimcha elementlar qarz 
oluvchi tomonidan uchinchi shaxslarga (masalan, kafolat uchun) 
to‘lanadigan sum m alarni o‘z ichiga oladi.
Asosiy foizga ustam a ravishda (kreditning sum m asi va m ud- 
datiga ko‘ra) maxsus va yakka tartibda (kreditning sum m asi va 
muddatidan q at’iy nazar) ban kn in g vositachilik haqi undiriladi. 
0 ‘rta va uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha esa ssudani taqdim
etish majburiyati hamda m ablag‘lar zaxirasi (odatda 0,2—0,75%) 
uchun vositachilik haqlari undiriladi. Bank konsorsiumi yoki 
sindikati tomonidan k red it operatsiyalarini am alga oshirish- 
da qarz oluvchi m enejer-bankka boshqaruv xizm atlari uchun 
(kredit sum m asining 0,5%gacha) y ak k a tartibdagi vositachilik 
haqini, telefon aloqasi xizm atini h am da qo‘shm a m oliyalashti- 
rishga ishtiroklari uchun boshqa banklarga (0,2—0,5%) ham 
belgilangan m e’yorda haq to‘laydi. Vositachilik h aqlarin in g qu- 
yidagi turlari farqlanadi:
— muzokaralar uchun vositachilik haqi (negotiation fee);
— boshqaruv uchun vositachilik haqi (management fee);
— ishtirok uchun vositachilik haqi (participation fee);
— agentlik uchun vositachilik haqi (agency fee);
— zarur bo'lgan mablag‘lar (mablag‘larni zaxiralanganligi 
uchun kreditor mukofoti)ni qarz oluvchi ixtiyoriga taqdim etish 
majburiyati (y a ’ni rnablag‘lar zaxirasi) uchun vositachilik haqi. 
Kredit shartnomasini tuzish sanasidan boshlab, kredit sum m asi- 
dan to£liq foydalanilguncha to'lanadi (commitement fee).
Xalqaro kredit m am lakatlar ichki kreditidan farqli ravishda 
rivojlanib, xalqaro kreditning «bahosi» yetakchi kreditor davlatlar, 
birinchi navbatda AQSH, Yaponiya, G erm aniyaning foiz st^vka- 
lariga asoslanadi. Biroq ssuda foiziga ta ’sir ko‘rsatuvchi om illar 
turli-tum anligi sababli m illiy stavkalar darajalari orasida farq 
paydo bo‘ladi.
316

---

XX asrn in g 7 0 -y illa rid a q a t’iy belgilan gan foiz stavkalari bi- 
lan bir qatorda bozordagi pulga bo‘lgan talab va taklifg a muvo- 
fiq o‘zgarib turuvchi erkin suzuvchi foiz stavkalar paydo bo'ldi. 
Erkin suzuvchi foiz stavka asosida ta q d im etilad ig an kredit 
m ud d a tin in g bir qism i (odatda 3—6 oy) m obaynida foiz stavkasi 
q a t’iy, o'zgarm as qilib belgilansa, m azku r davr foiz davri deb 
y u ritilad i.
Foiz stavka darajasini belgilovchi asosiy o m illar tarkibiga qu- 
yid ag ilarn i kiritish m um kin :
— qarz oluvchi m am lakatidagi valuta-moliyaviy, iqtisodiy va 
siyosiy holat;
— risklarn ing xususiyatlari;
— kredit m anbalari;
— kredit bahosini tartibga solish to‘g ‘risidagi xalqaro keli- 
shuvlar;
— foiz stavkasining turi (suzuvchi, qat’iy belgilangan, aralash);
— raqobatdosh bo‘lgan tak liflarn in g mavjudligi;
— kreditning muddati;
— inflyatsiya sur’ati;
— kreditning tijorat operatsiyalari bilan bog‘liq yoki bog‘liq 
em asligi;
— jah o n va m illiy ssuda kapitallari bozorlarining holati;
— qarz oluvchi va kreditorning tijorat mavqei va m oliyaviy 
holati;
— kredit ta ’m inotining sifati;
— kredit bo‘yic h a sug‘urta qoplam asi (kafolat)ning m avjud­
ligi;
— kreditdan kelishilgan muddatda foydalanish bo‘yich a qarz 
oluvchining q a t’iy m ajburiyatlari mavjudligi;
— tijorat bitimiga nisbatan kredit shartnom asining tuzilish 
vaqti;
— shartnom aning sum masi;
— kredit va to‘lov valutasi;
— valuta kursining d in am ikasi va boshqalar.
317

---

Haqiqiv (real) f'oiz stavkasi. M a ’lum bir davrdagi nom inal 
foiz slavkasidan inflyatsiya su r’ati hisobdan chiqarilsa yoki ayi- 
rib tashlansa haqiqiy (real) foiz stavkasi paydo bo‘ladi. Agar- 
da pullarning qadrsizlanish darajasi nominal stavka hajm idan 
yuqori boMsa, unda haqiqiy (real) foiz stavkasi m anfiy ifodaga 
ega bo'ladi. M illiy foiz stavkalar darajalarin ing tenglashishi na- 
faqat m am lakatlar o‘rtasidagi qisqa muddatli kapitallar harakati 
oqibatida, balki valuta kurslari dinam ikasiga bog‘liq holda ham 
vuzaga keladi.
Amalivotda yevrokreditlar bo‘yicha xalqaro foiz stavkalari foy- 
dalaniladi. Odalda. Londondagi LIBOR omonatlar foiz stavka- 
sidan 1/8 punktga yuqori va yakuniy qarz oluvchiga taqdim 
etiladigan kredit foiz slavkasidan 1/2 punktga past b o la d i. Ja- 
honning boshqa moliyaviy markazlarida ham LIBORga o‘xshash 
foiz stavkalari qo'llaniladi, y a’ni Tokioda — TIBOR, Frank- 
furt-Maynada 
I I BOR, Parijda — P1BOR, 0 ‘zbekistonda — 
O'ZIBOR va boshqalar.
Kredit bahosining yashirin elernentlariga kredit olish va un- 
dan foydalanish bilan bogMiq kredit bitimida qayd elilm agan 
xarajatlar kiradi. Kredit bahosining ayrim elementlarini (aham i- 
yati katta bo'lsa ham) pul bilan oMchashning iloji yo‘q. Masalan, 
ularga xorijiy I'irina yoki qarz oluvchi mamlakat ustidan nazoratni 
o'rnalish bilan bog'liq xarajallarni kiritish mumkin.
Xalqaro kredim ing muhim tamoyillaridan biri bo‘lib lining 
t a ’minoti hisoblanadi. Xalqaro kredit ta ’m inotning asosiy turla- 
riga quyidagilar kiradi:
— maqsadli ja m g ‘arm a hisobvaraqlarning ochilishi;
— aktivlar garovi;
— sharnoma bo‘yicha huquqlarni kredit bo‘yicha kafolatchi- 
uchinchi shaxs vakolatiga o‘tkazish shartlari va boshqalar.
Xalqaro kreditlarning ta ’minot turlarini ikkiga ajratish m um- 
kin, ya'ni inoliyaviy-tovar t a ’minot va yuridik (huquqiy) ta ’minot. 
Xalqaro kreditlarning moliyaviy-tovar ta ’minoti quyidagilarda o‘z 
aksini topadi:
318

---

— qarz oluvchi ta ’sischisi (yuqori tashkiloti)ning k red it to‘lovi 
bo‘yicha kafolat berishi;
— mijozning tovar-moddiy q im m atliklari, hisobvarag‘idagi 
m a b la g ia r i va boshqa aktivlari (shu ju m la d an , bank krediti orqali 
to‘lab egalik qilingan aktivlar) garovi;
— mijozga taqdim etilgan kreditni sotuvchining banki tomo- 
nidan 100 foiz qayta m oliyalashtirish;
— qarz oluvchining rnilliy valuta h iso b raq am in i blokirov- 
ka qilish va undagi m a b la g ‘larn i xorijiy valutaga sotish o rq a­
li tushgan m ablag‘lardan kreditni so‘ndirishga foydalanish 
h uquqini b an kka taq d im etish. Sh un ingdek, b an k tom onidan 
m ijozga berilgan kafolatni t a ’m inlash va to'lovlarni am alga 
oshirish uchun mijoz o‘z bankiga hisobvarag‘ini blokirovka 
qilish huquqini taqdim etishi. Bu csa ta 'sisc h ila r n in g valuta 
tu sh u m larid a eksportdan olingan d aro m ad la rn i kam av tirish
orqali ko‘rsatiladi;
— hukumat yoki uning vakolatli organini to‘lov bo‘yicha ka- 
folati.
Kreditning yuridik ta ’minoti esa quyidagilarda namoyon 
bo‘ladi:
— huquqshunosning xulosasi;
— kreditor-bank qarzdorni majburiy sug‘urtalatishi;
— eksport va import litsenziyaiari (kvotalari), kreditni jalb 
(taqdim) etishga litsenziya, xorijda hisobvaraq ochishga litsen- 
ziya;
— «xatti-harakatlarga tegishli xulq-atvor», siyosiy xatarlar va 
boshqalarni qoplash kafolati;
— qarz oluvchini m ajburiy to‘lovlardan vaqtin ch alik (k red it­
ni so‘ndirish boshlanguncha) ozod etish (valuta tu sh u m la rin in g
bir q ism in i o‘zida saqlab qolish), soliq va boshqa im tiyozlar 
berish.
Shunday qilib, xalqaro kreditning valuta-m oliyaviy shartlari 
iqtisodiyot, jahon va m illiy ssuda kapitallari bozorlarining ho- 
latiga bevosita bog£Iiqdir.
319

---