J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

12.4. Xalqaro lizing operatsiyalari
Lizing. Lizing (inglizcha leasing, lease — ijaraga berish 
so ‘zidan olingan) lizing beruvchi to m o n id a n lizing oluvchiga 
m o d diy q im m atlik larn i turli m uddatlarga ijaraga ta q d im etilishi- 
dir. Lizing operatsiyalari q a d im d a n mavjud b o ‘lib, era m iz d a n
avvalgi 2 m ing yil avval Vavilonda b u n d ay o peratsiyalar am alga 
oshirilgan. X o‘jalik a lo q alarin in g bay n alm inallash u vi sharoitida 
ular yangi xususivatlarini kasb etdi, u la rn in g hajm i, foydalanish 
sohasi ortdi, operatsiyalarning am alga oshirish texnologiyalari 
tak o m illash ib bordi. 1950-yillardan bosh lab ular xalqaro am ali- 
yotda q o ‘llanildi.
Xalqaro amaliyotda, m uddati b o ‘yicha asb o b -u sk u n alarn i ija­
raga berish quyidagi turlarga b o ‘linadi:
307

---

1. Qisqa (renting) va o ‘rta (xayring) muddatli — 3 yilgacha. 
Bunda, standart asbob-uskunalar, ya’ni avtomobillar, traktorlar, 
tem iryo‘1 vagonlari va shu kabilar lizingga beriladi.
2. O crta va uzoq muddatli (lizing)da sanoat texnologiyasi bi- 
lan bogMiq asbob-uskunalar ijaraga beriladi.
Lizingning yuqoridagi ikki turi o ‘rtasidagi farq quyidagilarda 
nam oyon bo‘ladi:
— rentingda 
shartnomadagi 
obyekt 
davomli 
kelishuvlar 
bo ‘yicha ishlatilishi;
— uzoq muddatli ijarada esa, ijaraga berilayotgan asbob-usku- 
na shartnornada belgilangan m e ’yoriy m uddatgacha uzluksiz ish­
latilishi m um kin.
H ozir zamonaviy lizing xizmatlari bozorida tuzilayotgan shart- 
nom alarni keng larqalishi — lizing shakllarining ko‘pligi, uning 
ko£rsatkichlari tez su r’atlarda o ‘sishi bilan izohlanadi. Jahon b o ­
zorida lizing xizmatlarini asosiy qismi uch m arkazda joylashgan- 
dir. Bular:
1) AQSH;
2) G ‘arbiy Ycvropa;
3) Yaponiya.
Xorijiy investitsiyalarni tovar shaklda jalb etishning bir 
kocrinishi sil'atida mamlakatda lizing xizm atlarining ko‘payishi 
iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish sektorini rivojlantiradi. B undan 
tashqari, xalqaro lizing xalqaro kreditni bir shakli sifatida bank- 
lar va lizing kompaniyalari o ‘rtasida raqobat kuchayishiga turtki 
b o ‘ladi. Bu o‘z navbatida, ssuda foizlari tushishiga, va natijada, 
kapitallarni ishlab chiqarish sohalariga oqib kirishi uchun qulay 
zam in yaratadi.
To‘lov balansi taqchilligi sharoitida m am lakat tashqi qarzdor- 
ligiga xalqaro lizing operatsiyalarni qo‘shilmasligi, u ning tashqi 
iqtisodiy faoliyatdagi afzalligini ko‘rsatadi.
Xalqaro lizing shakllari. Xalqaro lizing, bir vaqtning o ‘zida 
moliyalash va yangi texnologiyalarni xarid qilish m asalalarini hal 
etish, aylanma mablag‘larni to ld iris h ham d a boshqa ehtiyojlar
308

---

u ch u n m ablag‘larni ozod qilish im koniyatini beruvchi moliyaviy 
vositalarning eng m u h im shakllaridan biridir.
X alqaro am aliyotda xalqaro lizing s h artn o m alarinin g quyidagi 
shakllari ishlab chiqildi:
1. Xalqaro lizing shakllarini tahlil qilishda u n in g eng keng 
tarqalganlarini (lizing oluvchi va lizing beruvchi o ‘rtasidagi m u- 
nosabatlarni hisobga olib), bevosita (to‘g‘ridan to ‘g‘ri) va bilvosita 
(egri) lizing turlarini ajratishim iz m um kin:
— bevosita lizingda, lizing beruvchi b o ‘lib — bevosita mulk 
egasining o ‘zi bitimni am alga oshirilishida ishtirok etishi shart;
— bilvosita lizingda, ijaraga berilayotgan m ulk egasi — u c h in - 
chi to m o n n in g ishtirok etishi shartdir.
2. X alqaro lizingni kreditlash usuli bo ‘yicha muddatli va qay- 
ta tiklanuvchi lizinglarga ajratish m um kin.
M uddatli lizingda ijara bir m a ro tab a amalga oshiriladi. Qayta 
tiklanadigan lizingda esa, lizing shartnom asi b itim ning birinchi 
m u d d ati tugashi bilan qayta tiklanadi.
3. Shuningdek, xalqaro lizingni operatsion va moliyaviy li­
zinglarga b o ‘lish m um kin.
O peratsion lizingda korxonalar asbob-uskunaga m ulk huquqi- 
ni o lm asd an turib, u n d an foydalanish uchun sh artn o m a tuzadilar.
Moliyaviy lizing deb, asb o b -u sku n an i ijaraga olayotgan firm a 
keyinchalik uni qoldiq qiym atda to ‘la sotib olishiga aytiladi.
4. A ndozali (standart) lizing. Lizingning bu shaklida asbob- 
u s k u n a n i ishlab chiqargan shaxs u n i lizing kompaniyasiga o ‘zi 
m ustaqil tarzda sotadi. Lizing kompaniyasi asbob-uskunani 
iste’molchiga ijaraga beradi. A sb ob -u sk u nan i ishlab chiqaruvchi 
va uni lizingga oluvchi o ‘rtasidagi lizing shartnom asi b o ‘yicha 
huquqiy m unosabatlar o ‘rnatilmaydi. Bu yerda asbob-uskunaga 
texnik xizm at ko‘rsatish masalasi to ‘liq hal etilmagan. Bu hol- 
da, asbob-uskunani ishlab chiqargan Shaxs bilan, lizing oluvchi, 
o ‘ziga xizm at ko‘rsatish uch u n alohida bitim tuzishi lozim. Bunga 
asosiy sabab, lizing kompaniyasi texn ik xizm at ko‘rsatish m asa- 
lalariga aralashmaydi.
309

---

5. «Sof» lizing. ßunda asbob-uskunalardan foydalanish bi­
lan bog‘liq asosiy majburiyatlar lizing oluvchi bo‘yniga tusha- 
di. U soliqlar va bar xil yig‘im larni, to‘lovlarni ham da asbob- 
uskunalardan foydalanish bilan b o g liq barcha xarajat va sug‘urta 
toMovlarini to‘laydi. Li/ing oluvchi asbob-uskunani ishga soz ho- 
latda saqlashi lozim. Slni bilan birga u ijara muddati tugaganda, 
lizing beruvchiga asbob-uskunani o‘rtacha eskirishini hisobga 
olib, yaxshi holatda qaytarishi shartdir. Lizing beruvchi lizing 
oluvchi olgan mulkdan foydalanishi bilan bog‘liq harakatlarga ja - 
vob bermaydi. Lekin, u asbob-uskuna ishlatilayotgan m am lakat- 
dagi hukumat va boshqa tashkilotlar tomonidan b o lis h i m um kin 
bo‘lgan salbiy ta ’sirlar uchun javobgardir.
6. Qaytariluvchi lizing — «liz-bek». Tijorat nuqtayi nazaridan 
üzingning bu shakli firma mablag'larga kuchli ehtiyoj sezganda 
q o lla n ila d i. Uning asosiy xususiyati firm aning moliyaviy hola- 
tini yaxshilashga samarali vosita sifatida namoyon bo‘lishidir. Bu 
operalsiyaning ma/,muni shundan iboratki, asbob-uskunaning 
egasi asbob-uskunani lizing kompaniyasiga sotadi va so'ngra, 
undan shu asbob-uskunani ijaraga oladi, ya’ni asbob-uskunani 
sotgan shaxs lizing oluvchiga aylanadi. Bunday operatsiyalar aso- 
san, muomalada oldin ham bo‘lgan asbob-uskunalarga nisbatan 
q o lla n ilis h i qayd eliladi.
7. «Yaxlit» lizing. Bu ü zin g n in g o'ziga xos xususiyatlari- 
dan biri b o lib lizing oluvchi uchun lizing beruvchi tom onidan 
qo\shimcha x iz m atlarn in g t a k lif etilishi hisoblanadi. L izingning 
bu shakli qim m at. Chunki lizing beruvchi asbob-uskunani yet- 
kazib berish bilan birga t a ’m irlash, sug‘urtalash, ba’zi vaqtlarda 
ishlab c hiqarish ni bosliqarish yoki yoqi]g‘i bilan t a ’m in lash kabi 
ishlarni ham anntlga oshiradi. Odatda, ü zin g n i bu turi yangi as- 
bo b-uskun alarni, xususan, kompyuterlar, samolyotlar va boshqa 
m urakkab m ash in a ham da m exan izm larga nisbatan qoMlaniladi.
8. ТоЧа xizm atli lizing. Bu lizing «yaxüt» lizingga o‘xshab 
ketadi, biroq, shartnomada bir qancha qo‘shim cha xizmat- 
lar ko'rsatishi ko‘rib chiqiladi. M asalan, lizing beruvchi asbob-
310

---

uskunani sotib olish m asalalarini o‘rganadi. Bu asbob-usku- 
nani ishlatish uchun zarur bo‘lgan xomashyo m ateriallari bilan 
ta ’m inlaydi. Shu bilan birga, asbob-uskunadan foydalanish uchun 
m alakali m utaxassislar yollab beradi va boshqa bir qator xizm atlar 
ko‘rsatadi.
9. Asbob-uskunani qoldiq qiymati lizingi. Lizingning bu shak-
li oldindan foydalanilgan asbob-uskunalarni ijarasi bilan bog‘liq 
va u diierlar (savdo agentlari) tomonidan keng foydalaniladi. U -
zin gning m azku r turi, odatda, 1 yildan 3—4 yilgacha b o ig a n
m uddatni o ‘z ichiga oladi.
10. Mol yetkazib beruvchiga lizing. Bu ijara shakli «liz-bek» 
lizingi shakliga o‘xshaydi. Asbob-uskunani yetkazib beruvchi ikki 
yoqlam a vazifani bajaradi. Ya’ni, u asbob-uskunadan foydalanuv- 
chi b o im a s a ham, asbob-uskunani sotuvchisi va ijaraga oluvchisi 
bo‘lib hisoblanadi. Ijaraga oluvchi, albatta, sub ijarachini topi- 
shi va asbob-uskunani sub ijaraga topshirishi kerakdir. Buning 
uchun, ijaraga beruvchining roziligi shart bo‘lm asada, asbob- 
uskunani sub ijaraga topshirish shart hisoblanadi.
11. Qayta tiklanuvchi lizing. Lizing operatsiyasining bu shak- 
lida lizingga berilgan asbob-uskuna vaqti-vaqti bilan yangi ta- 
kom illashgan asbob-uskunaga alm ashtirib turilishi lozim. Bu 
model asosan, E H M lar lizingida keng tarqalgandir. C hunki un- 
dagi investitsion jarayon (bozorda yangi, takom illashgan turlari- 
ning ko‘payish davri, vaqti, muddati) ju d a qisqa sanaladi.
12. Vendor lizing (tayyorlovchilar yoki ishlab-chiqaruvchilar 
kooperatsiyasi). Bu yerda lizing kom paniyasi bo‘lib, bank yoki 
lizin g kompaniyasi bilan birga asbob-uskunani ishlab chiqargan 
firm a ham qatnashishi m um kin. Bu model, qoida boWicha, b o ­
zorda ju d a q im m at bahodagi asbob-uskunani olib chiqishda foy­
d alan ilad i. Bunda ishlab chiqaruvchi (tayyorlovchilar) o‘zlariga 
mijozni qidirish va lizing obyektiga xizm at ko‘rsatish majburi- 
yatini oladilar, lizing kompaniyasi esa lo yihan i ishlab-chiqish, 
m a ’m uriy m asalalarn i hal qilish, m aslahat berish xizm atlari kabi 
operatsiyalarni am alga oshiradi.
311

---

13. 
ijaraga berilayotgan obyektning o‘ziga xos xususiyatlaridan 
kelib chiqib harakatlanadigan mulk lizingi va harakatlanm aydigan 
(ko‘c.hmas mulk) mulk (m a’muriy bino-inshootlar, omborxonalar, 
supermarketlar, garajlar va boshqalar) lizingi farqlanadi.
Lizingning m uddatini birlamchi va ikkilam chi davrlarga 
ajratishadi. Lizingning birlamchi davri deyilganda, lizing oluvchi 
lizing kompaniyasiga obyektning to‘la amortizatsiva ajratmalari 
hamda ajratilgan foizlarni to liq am alga oshirmagan b o lad i. Ik­
kilamchi davrda, lizing oluvchi lizing firmasiga to'lovni to‘liq 
am alga oshiradi. Biroq, lizing firmasi lizing obyektiga egalik qi- 
lish huquqini bermagan b o lad i. Lizing oluvchi asbob-uskunani 
a n ’anaviy stavka bilan foiz lo la g a n holatda foydalanishda davom 
etadi. Nazariy jihatdan, lizingning ikkilamchi davri vaqt bo'yicha 
cheklovlarga ega etnas, biroq, uning muddati asbob-uskunaning 
haqiqiv xizm at muddati bilan chegaralangandir. Asbob-uskunaga 
e ’tibor qaratish va buzilganda o‘z vaqtida qayta ta ’mirlash kabi 
inasalalar, ik kilam chi davrni nom a’lum muddatga uzayishiga olib 
kelishi mumkin.
Xalqaro lizing operatsiyalarini am alga oshirishda vujudga ke- 
ladigan risk la rn i baholashda odatda quyidagi om illarni e ’tiborga
o.lish taqozo etiladi:
— lizing oluvchi kom paniyaning moliyaviy holati va tijorat 
doirasidagi mavqei;
— shartnoma bahosining ikkilam chi bozordagi o‘zgarishi;
— lizing oluvchi firm a tomonidan lizing obyektini ishlatilish 
shart -sharoitlari;
— lizing oluvchi kompaniya mamlakatdagi moliyaviy-iqtisodiy 
va siyosiy holatlar (y a ’ni, m illiylashtirish riski, chet elga valu­
ta m ablag‘larini o‘tkazishdagi mavjud cheklovlar, garov huqu­
qini am alga oshirishda vujudga keladigan qiyinchilik lar riski va 
boshqalar).
Xalqaro lizing xizm atlarining jahon bozori ikkinchi jahon 
urushidan keyin quyidagi om illar hisobiga shakllandi va rivoj- 
landi:

---

— likvid m ablag‘lar hajm ining to‘liq yetishm asligi;
— investitsiyani optim allashtirishni talab qiluvchi raqobatning 
kuchayishi;
— ishlab chiqarish kengaytirilishi uchun korxonalarda yctarli 
m ablag‘lar ajratilishida, uning foydasini chegaralanganligi;
— iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish, xususan, investitsiya 
o‘sishiga shart-sharoit yaratish uchun hukum at va moliyaviy or- 
g an larn in g lizing operatsiyalari rivojlanishiga ko‘maklashishi.
Hozirda, jahon bozorida xalqaro lizing operatsiyalariga ta ­
lab ju d a katta. Chunki lizing bitim ida ishtirok etayotgan ham m a 
tom onlar o‘zi uchun ustunlikka, yoki y anada to‘g ‘rirog‘i, afzal- 
liklarga ega.
Xalqaro lizing operatsiyalari m am lakat to lo v balansiga t a ’sir 
ko‘rsatadi. Xorijiy lizing kom paniyalari toinonidan am alga 
oshiriladigan ijara tolovlari m am lak a ln in g valuta xarajatlarini 
ko‘paytirsa, ularning tushumi esa toMov balansiga ijobiy ta ’sir 
ko‘rsatadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda lizing shartnomasi 
tugagandan so‘ng obyektga (m ulkka) egalik qilish import ope- 
ratsiyasi hisoblanadi. Shuning uchun, xalqaro lizing operatsi­
yalari davlat orqali tartibga solinadi. D avlatlarning q o llab -q u v- 
vatlashiga qaram asdan, jah o n bozoridagi kuchli raqobat, m illiy
qonunchiliklarning, hisob-kitob u sullarin in g va soliqqa tortish 
tartiblarining o‘zaro inos kelm asligi hisobiga xalqaro lizing o‘z 
taraqqiyot yo‘lida qiyin ch ilik larga duch kelraoqda.