J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

12.3. Tashqi iqtisodiy faoliyatni uzoq muddatli
moliyalashtirish shakllari
«U zoq muddatli kredit» atam asi am aliyotda kredit muassa- 
salarining ssudalariga aloqador bo ‘lib, u odatda, davlat va xususiy
303

---

korxonalar, banklar to m onidan o ‘z qarz majburiyatlarini chiqa- 
rish orqali mil 1 iy h am d a jahon ssuda kapital lari bozorlaridan qarz 
mablag‘larini jalb etish shaklida amalga oshiriladi. Uzoq m uddat- 
li kredit va qarziar m ashina ham da asbob-uskunalar eksportiga, 
iqtisodiyotning sanoat tarm o g‘ida turli yirik loyihalarni amalga 
oshirishga, asosiy kapital orqali takror jshlab chiqarishni kengay- 
tirishga xizm at kolrsatadi. Yirik kredit muassasalari uzoq m ud- 
datli xalqaro kreditlarni nazariy jihatdan 40 yilgacha, amalda esa 
10—15 yil muddatga ta q d im etadilar.
K ompensatsion bitimlar b o ‘yicha kreditlar. Banklar tovar qiy- 
matiga teng bo‘lgan, o ‘zaro yetkazib berishga asoslangan k o m ­
pensatsion bitimlar b o ‘yicha uzoq va qisqa m uddatli kreditlarni 
taq dim etadilar. Korxonani barpo etish va qayta tiklash, tabiiy 
resurslarni o ‘zlashtirish uchun mashina va asbob-uskunalarni 
8—15 yil muddatga kreditga olgani holda qarz oluvchi uni m a z k u r 
kredit asosida qurilgan va qurilayotgan korxonalar m ahsulotlari 
hisobiga so‘ndirilishini ta ’minlaydi. Kompensatsion bitim larni 
o ‘ziga xos xususiyatlari ularning keng ko'lamli, uzoq m uddatli 
ekanligi h am d a eksport-im port bitimlarini o ‘zaro bog‘liqligi bi­
lan ajralib turadi. Kompensatsion bitimlar bo‘yicha kreditlar va 
im portyor sotib olinadigan m ashina va asbob-uskunalar uchun 
to ‘lov h a m d a tegishli xarajatlarni qoplash uchun tovarlarni qay­
ta eksport qilishdan tushum hisobiga o ‘zaro bog‘liq boMishadi. 
K om pensatsion bitim larni amalga oshirishda o d atda firm a (ti- 
jorat) kreditlariga nisbatan uzoq muddatli konsorsial yoki sindi- 
kat kreditlar keng qoMlaniladi. Bunday kreditlarni b ank konsor- 
siumlari yoki sindikatlari ta qd im etadilar. A maliyotda m a zk u r 
holatning yuzaga kelishiga asosiy sabab birinchidan, milliy qo- 
n unchiliklarda ban k lar uchun bir qarz oluvchiga ajratiladigan 
kredit lim itini o'rnatilishi b o ‘lsa, ikkinchidan, banklar k red it­
larni ta q d im etishda risk darajasini cheklashga harakat qilishi 
hisoblanadi.
Budjet mablag‘lari hisobdan ajratiladigan uzoq muddatli 
xalqaro kreditlar. Budjet mablag‘lari hisobidan ajratiladigan u zo q
304

---

m u d d atli (muddatlari 10—15 yil va u nd an ortiq) xalqaro kredit - 
larn in g quyidagi shakllari farqlanadi:
1) h u k u m a tla rn in g ikki ta ra fla m a kreditlari. Davlatlararo 
u zoq m uddatli kredit birinchi ja h o n urushi davrida keng k o ia m d a
shakllandi va u ru sh d an keyingi yillarda y anada rivojlandi. AQSH 
asosiy kreditor sifatida chiqdi va davlatlararo nizo larni kuchay- 
tirib yuborgan h u k u m a tlara ro qarzdorlik (11 m lrd oltin dollar- 
lari, foizlarni hisobga olm aganda) paydo b o id i. 0 ‘z kreditlarini 
Fransiya nem is reparatsiyalari hisobiga, G e rm a n iy a esa AQSH - 
d an yangi kreditlarni olish hisobiga so‘ndirdi. 1929—1933-yil- 
larda yuzaga kelgan ja h o n iqtisodiy inqirozi davrida G erm an iy a 
va b oshqa 25 davlat qarz b o ‘yicha t o ‘lovlarni to ‘xtatib q o ‘ydilar. 
Ik k in ch i ja h o n uru sh i davrida h u k u m a tlara ro qarzlar m u h im rol 
o ‘yn am ad i. H arbiy va boshqa turdagi m a teriallarn in g yetkazib 
berilishi asosan «lend-liz» (ijara) shartlari asosida am alga oshi- 
rildi. Ikkinchi ja h o n u ru sh id an keyin dastlab A QSH, s o iig ra
boshqa dunyoning yetakchi davlatlari o ‘zlarin in g tashqi iqtisodiy 
m a n fa atlar uch u n h u ku m a tlara ro kreditlardan keng foydala- 
nishdi;
2) xalqaro va hududiy valuta-kredit h am d a moliyaviy tashki- 
lotlarning kreditlari;
3) yordam ko‘rsatish b o ‘yicha imtiyozli shartlar asosida beril- 
gan kreditlar, texnik yordam , b em in n at xayriya m a b lag ia ri, sub- 
sidiyalar.
Ayrim holatlarda xalqaro kreditning aralash turi q o ilan ilad i. 
M asalan, eksportni kreditlashning odatdagi shakllari imtiyozli 
sh artlar asosida, ya’ni unga yordam ko‘rsatish orqali amalga 
oshirilishi m um kin. Xalqaro kreditning yangi shakllaridan biri 
b o ii b bir nechta kredit muassasalari to m onidan yirik loyihalarni 
q o ‘sh m a moliyalashtirish hisoblanadi. Xalqaro moliya institut- 
lari q o ‘sh m a moliyalashtirishning tashabbuskorlari b o ii b , maz- 
k u r operatsiyaga ular odatda xususiy tijorat banklarini h am jalb 
etad ilar va loyihaning eng foydali qism ini imtiyozli asosda (foiz 
stavkasi bozor stavkasidan past) kreditlaydilar.
305

---

Q o 'sh m a moliyalashtirishning quyidagi 2 shakli q o ilan iladi:
— parallel moliyalashtirish, bunda turli kreditorlarning o ‘zaro 
kelishuvi asosida belgilangan kvota (ulush, hissa) doirasida loyiha 
tarkibiy qismlarga ajratilib kreditlanadi;
— birgalikda moliyalashtirish, bunda barcha kreditorlar loyi- 
h an i amalga oshirilishi mobaynida o ‘z ssudalarini taq dim etadi- 
lar. Kreditorlardan biri (moncjcr-bank) loyihaning tayyorlanishi 
va amalga oshirilishini muvolKjlashtiradi ham da nazorat qiladi.
Q o ‘shm a moliyalashtirish orqali qarz oluvchi imtiyozli kredit- 
larni jalb etish imkoniyaliga cga IxVladi. Shuningdek, kreditorlar 
ham m azkur moliyalashtirish shaklida imtiyozlarga ega bo'lishadi, 
ya’ni bunday kreditlash kredilorga ssudani qarzdor to m onidan o ‘z 
vaqtida so‘ndirilishining q o lshim eha kafolatini beradi.
Xalqaro sindikatlasligan yoki konsorsium kreditiari — turli 
m am lakatlar banklari tom onidan yirik loyihani amalga oshirish 
uchun bir' tashkilotga ajratilgan qarz mablag'lari hisoblanadi. 
Xalqaro kreditning bu shakli bi r qator o ‘ziga xos xususiyatlar bi­
lan ajralib turadi:
-- bunday kreditni taqdim etish uchun banklarni birlashuvi 
m a ’lum bi r mucklatga konsorsium yoki sindikatni tuzish to‘g‘risidagi 
shartnom ani rasmiylashtirish orqali amalga oshiriladi;
— maqsad yirik kreditni taqdim etish uchun xalqaro resurslar- 
ni jaîb etish va bir qator bank-kreditorlar orasida bank risklarini 
taqsimlash hisoblanadi;
— sindikat yoki konsorsium a ’zosi b o ‘lgan yirik b anklardan bi ri 
menejer funksiyasini bajaradi, ya’ni qarzdor va bank-kreditorlar 
bilan o ‘zaro muzokara olib boradi, kreditning moliyaviy-valutaviy 
shartlarini aniqlaydi, risklarni va ularni kamaytirish imkoniyat- 
larini baholaydi. Bunday kreditni tashkillashtirgani uchun bank- 
menejer foiz va komission d arom adlardan tashqari qo‘shim cha 
mukofotga ham ega b o ia d i;
— qim matli qog‘ozlarni chiqarish orqali xalqaro qarzlarni 
taqdim etishda oddiy sindikatlasligan yoki konsorsium kredit- 
lar anderrayting bilan birga amalga oshiriladi, ya’ni belgilangan
306

---

narx bo‘yicha b a n k lar (m a ’lum bir ulush bo'yicha majburiyat- 
lar oluvchi sindikat yoki konsorsium ning a ’zolari) orasida ularni 
joylashtirishni kafolatlaydi;
sindikatlashgan yoki konsorsium kred itlarn in g birlam chi va lk- 
kilam chi bozorlari am al qiladi. Jahon am aliyotida ushbu turdagi 
kreditlarni sug'urtalashda ikkilam chi bozorda sotish imkoniyati 
bo'lgan likvidli aktivlardan (tratta, q im m atli qog‘ozlar) foydalani- 
Jadi.
Bunday kreditning turlaridan biri ulushli kredit hisoblanadi, 
ya’ni bank-kreditorlar bank konsorsiumi yoki sindikatini tuzm as- 
dan o‘z ulushlarini boshqa banklarga sotishlari m um kin. B a’zan 
xususiy banklar sindikati Xalqaro valuta fondi (X V F ) yoki Xalqaro 
taraqqiyot va tiklanish banki (XTTB) kreditlarini olgan qarzdor 
mamlakatlarga o'zlarining xalqaro kreditlarini taqdim etishadi. 
Davlatlararo va xususiy banklar orasida bunday taqsim otdan asosiy 
maqsad — o'z iqtisodiy va siyosiy manfaatlaridan kclib chiqqan hol- 
da jahon ssuda kapitallar bozorida qarzdorlarni tartibga solish h i­
soblanadi. Shuning uchun ham xalqaro moliyaviy tashkilotlarning 
mamlakatlarga ajratgan kreditlari nafaqat miqdor jihatdan, balki 
strategik rivojlanish xususiyatlari bilan h am m u h im rol o ‘ynaydi.