J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

13.1-jadval
X alqaro raoliya bozorining tarkibiy tuzilishi va lining 
shakllanish bosqichlari
Bosqichlar
Yillar
Xalqaro moliya bozorining tarkibiy 
tuzilisliidagi o'zgarishlar
Birinchi
bosqich
1860-yillar
Tashqi savdoning rivojlanishi. Xalqaro 
oltin-valuta bozorining paydo bo'lishi.
Ikkinchi
bosqich
1950-yillar
Milliy 
к red it 
hozorlaridagi 
operatsi- 
yalarning baynalminallashuvi.
1960-yillar
Xalqaro к redit bozorining shakllanishi.
Uchinchi
bosqich:
1970-yillar
Uzoq muddatli kapitallar xalqaro bo­
zorining shakllanishi. Milliy fond bozor- 
larining crkinlashtirilishi. Xalqaro fond 
bоzorining shakllanishi.
1980-y illar
Transmilliy banklar va kompaniyalar- 
ning jadal sur’atlarda rivojlanishi. Xalqa­
ro fond bozorlarining yanada kengayishi. 
Xalqaro sug‘nrta bozoridagi dastlabki 
tizimli operatsiyalarning amalga oshiri- 
lishi. Xalqaro kredit bozoridagi operatsi­
yalarning rivojlanishi.
To‘rtinchi
bosqich
1990-yillar
Xalqaro moliya bozori fond segmenti- 
ning jadal rivojlanishi. Xalqaro derivativ- 
lar bozorining shakllanishi.
2 0 00-yillar
Xalqaro derivativlar bozorining jadal ri­
vojlanishi.
3. C hegaralarni oshib o‘tadigan moliyaviy oqim larning yuqori 
su r’atlarda harakatlanishi va moliya bozorining tuzilm aviy sek- 
torlari o‘rtasidagi aloqadorlikning oshishi;
4. Axborot tizim lari va elektron aloqa vositalarining jad al 
su r’atlarda rivojlanishi;
5. Bozorni bevosita tartibga solishning susaytirilishi;
6. M oliya bozori ishtirokchilari faoliyatining a n ’anaviy so- 
h alari o‘zgarishi (universal b anklar fond sektorida anderray- 
ter, tashkillashtiruvchi va treyderlarga aylanm oqda; investitsiya
333

---

banklari sindikatlashgan kreditlarni tashkillashtirmoqda, shu- 
ningdek, loyihalarni moliyalash bilan shug‘ullanm oqda; tijorat 
banklari, o‘z navbatida, investitsiya banklarining a n a n a v iy faoli- 
yatlariga aralashmoqda va h.k.);
7. Moliya bozori ishtirokchilarining ixtiyoriy qo'shilishi yoki 
virik ishtirokchilar tomonidan o‘z tarkibiga olinishi jarayonlari 
kuchaymoqda, bu esa, o'z navbatida, moliya bozorining bar- 
cha sektorlarida operatsivalarni am alga oshirish im koniga ega 
bo‘lgan universal moliyaviy xoldinglarning yuzaga kelishiga sabab 
boMmoqda;
8. Moliya bozoridagi operatsiyalar riskini kuchayishiga sabab 
boluvchi derivalivlar bilan bitimlar hajmi o‘sish tendensiyasiga ega;
9. AQSH dollari mavqeining tushishi va qadrsizlanishi, bu o‘z 
navbatida, xalqaro moliya bozoridagi muvozanatning buzilishiga, 
zamonaviy moliya bozorining inqirozdan keyingi rivojlanishiga 
shart-sharoitlar yaratishga xizmat qilishi mumkin.
Xalqaro kapital harakatining zamonaviy holati bilan bog‘liq 
quyidagi tendensiyalar jahon iqtisodiyoti am aliyotda kuzatil- 
moqda:
1. Jahondagi kapitalni eksporti va importida rivojlangan m am - 
lakatlar yctakchilik qilmoqda.
2. Xalqaro tadbirkorlik kapitali harakati tarkibida portfei in- 
vestitsiyalar tomonga siljish tendensiyasi mavjud.
3. Xalqaro krcditlar va depozitlarning jahon investitsiyalari 
tarkibidagi ulushi jahon moliyaviy inqirozidan keyingi davrda ka- 
rnayib bormoqda.
4. Jahon kapital eksportidagi Xitoyning ulushi o‘sish tenden­
siyasiga ega b o ig a n bi r sharoitda, kapital importida AQSH ning 
ulushi kamayish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Shunga qaramay 
jahon kapital importida AQSHning ulushi hali-ham on saqlanib 
qolmoqda.
5. Sanoati rivojlangan m am lakatlarda chet el investitsiyalarini 
joylashtirishning asosiy sohasi bank-moliya sektori, xizm atlar so- 
hasi (buning ichida axborot telekommunikatsiya sohasi eng yet-
334

---

akchidir), farmatsevtika, biotexnoiogiya, elektron sanoat, ilmiy 
va texnologik m ashinalar ishlab chiqarish bo‘lsa, rivojlanayotgan 
m am lakallarda avvalgidek to‘g ‘ridan to‘g ‘ri chet el investitsiyalar 
neft-gaz qazib chiqarishga, m ashinasozlikning alohida sektorlar- 
iga, agrosanoat kompleksiga jalb etilmoqda;
6. 
Jahon chet el investitsiyalari bozorida asosiy subyekt sifa- 
tida T M K larn in g roli oshmoqda;
Xalqaro fond bozori rivojlanishining asosiy tendensiyalari 
quyidagilarda o‘z aksini topmoqda:
1. Fond bozorining tobora kengayib va chuqurlashib borishi;
2. Xalqaro fond aktivlari bilan hosila moliyaviy vositalar sav- 
dosining o'sishi;
3. Jahonning yetakchi moliyaviy m arkazlarida bozorning kon- 
sentratsiyasi;
4. Bozorning yangi vositalarni yaratishi;
5. Bozorning kompyuterlashuvi;
6. Xalqaro fond bozorida rivojlanayotgan m am lakatlar qim- 
m atli qog‘ozlarining aham iyatini ortishi.
Bundan tashqari, global moliyaviy inqiroz sharoitida fond bo- 
zorlarida quyidagi tcndensiyalar yuzaga keldi:
— xalqaro fond bozorida kapitalni jalb etishning va ope- 
ratsiyalarning asosini tashkil etgan holda xalqaro qarz qim m atli 
qog£ozlari va xalqaro aksiyalar bozorining oxirgi o‘n yillikdagi 
hajmi olti barobardan ko‘proqqa oshgan, 2008-yiI inqiroz davri- 
da u larning o‘sishi sekinlashgan, xalqaro aksiyalar bozorining 
hajm i asosan rivojlanayotgan m am lak atlar hisobiga qisqargan 
bo‘lsada, hozirda u larning hajmi yana o‘sish tendensiyasiga ega 
bo‘lm oqda;
— xalqaro qarz qim matli qog'ozlar va aksiyalar bozorida rivoj- 
langan m am lakatlar, xalqaro qarz qim m atli qog‘ozlar bozorida 
moliyaviy institutlarning yetakchiligi saqlanib qolmoqda.
— rivojlanayotgan m am lakatlar fond bozorining iqtisodiyot 
tarm oqlari bo‘yicha diversifikatsiyalashuv darajasini kichikligi 
inqiroz davrida uning barqarorligiga salbiy ta ’sir ko‘rsatgan;
335

---

~ moliyaviy inqiroz sharoitida jahonning rivojlangan m am- 
lakatlari fond birjaiarida aksiyalar bozori kapitallashuvining 
Y aiM ga nisbatan salm og‘i kcskin pasaygan. Jahon m am lakatlari 
Y alM ga nisbatan aksiyalar bozori kapitallashuvi inqiroz davri- 
da 55% ni, oxirgi besh viliikda rivojlangan m am iakatlarda qarz 
munosabatini ifodalovchi qinnnatli qog'ozlar Y a lM g a nisbatan 
kamida 100% ni tashkil ctishi kuzatilgan;
— rivojlanayotgan inam lakatiar fond birjaiarida jahon moli- 
yaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida aksiyalar va obligatsiyalar 
bo‘yicha savdolar hajmi kamaygan.