(1767-yil) asarid a fo yd alan gan . S ty u a rt to‘lov b alan sin i mustaqil
tu sh u n ch a sifatida d i e t eida fu q a ro la rn in g x a rajatlari, xorijga lbi/
to‘lovlari, q a rz n in g asosiy s u m m a si va q arz b o ‘yich a toMovlar,
valuta ko‘rin ish id a gi q a rz la rn i boshqa m a m la k a tla rg a taqd im
etish d an
ta sh k il topadi, deb ko‘rsatgan. S h u n d a y qilib, dastlabki
to ‘lov balansi faqat h aq iq a td a a m a lg a o sh irilg a n xalqaro valutaviv
to ‘lovlarni o'zida aks ettirgan , biroq b arch a in te llektu al, m oli-
ya v iy va m o d d iy ak tiv lar bilan b og‘liq tashqi iqtisodiy operatsiya-
la r (rczidentlar va n orezidentlar o ‘r tasid agi operatsiyalar)n i to‘liq
nam o yo n etm agan . Biroq hozirgi k u n d a g i to ‘lov
b alan sin i tuzish
tartibi, m an tiq iy va konseptual aso slarig a avvalgi to‘lov balansi
t a y a n c h , negiz sifatida olin g an .
Iqtisodiy b ilim la r ta rix id a m e rk a n tilistla r d avridan boshlab
tashqi iqtisodiy o p e ratsiya lar ta k o m illa sh ib bordi. M a m la k a tg a
oltin va xorijiy v a lu ta la rn in g kirib kelishi aktiv kredit operatsi-
ya lari deb qaralgan . S h u n in g uchun to ‘lov b a lan sin in g kredit
q ism id a m a m la k a t n in g iqtisodiy boyligi (aktivlari), q im m a t-
lik la r n in g chiqib ketishi, lin in g o ‘rn in i to‘ ldiruvchi
v a lu tala rn in g
m a m la k a t g a kirib kelishi b ilan b og‘liq o p eratsiyalar «+ » ishorasi
b ilan yozilgan. Debet qism ida esa m a m la k a t n in g xorijiy aktiv-
larn i sotib olishi o ‘rniga v a lu tala r xarajati yo zilgan bo‘lib, unga
« - » ishorasi qo‘y ilgan .
To‘lov balan sin i tuzish da b u x ga lteriyad a q o ‘lla n ila d ig a n ik ki
yo q la m a yozuv ta m o y ilid a n fo yd alan ilad i. H ar bir xalqaro ope-
ratsiya debet va kredit ko‘rin is h id a to ‘lov b alan sid a aks etadi.
B u n d a, deb etning ja m i qiym ati b a la n s n in g kredit q ism in i ja m i
q iy m a tig a teng b o ‘lishi lozim . Tovarlar va x iz m a tla r eksporti,
xorijdan k a p ita ln in g kirib kelishi, xorijiy valutani m am la k a tg a
k iris h in i bildirgan holda to ‘lov b alan sid a « + » (plus)
ishorasi bilan
k o ‘rsati)adi va b a la n sin in g kredit su m m a si sh ak lla n tirila d i. B a
la n sn in g debet qismi tovarlar va x iz m a t la r im porti, xorijiy valu-
ta d a k a p ita ln in g chetga chiqib ketishi natijasida y u z a g a keladi va
u « - » (m inus) ishorasi b ilan ko‘rsatilad i. To‘lov b alan sid a iqtisodiy
o p eratsiyalar bozor narxida k o 'rsa tilad i, y a ’ni iqtisodiy boylik-
245
ia r o ‘zaro alm a sh tirilish id ag i haqiqatdagi bahosi btVyicha aks et-
tiriladi.
T o lo v b alansini taqdim etish s h a k lla ri va lin in g qoldig‘i.
To'lov b alan sin i taqd im etish « n e y tra l» va « t a h liliy » ko‘rin ish lard a
boMishi m u m k in . Neytral shaklda taqdim etilgan to'lov balan-
si
tovarlar, x iz m a tia r va jo riy o 'tk a z m a la r jo riy opevatsiyalarda
to'planadi. Kapital o lk a z m a la r , to‘g ‘ ridan to‘g ‘ri investitsiyalar,
portfel investitsiyalar, moliyaviy hosila vositalar, boshqa inves
titsiyalar va zaxira aktivlari kapital va m o liyaviy vositalar bilan
o p eratsiyalar hisobida ja m la n a d i. Ushbu b o 'lim la r tengligin i
t a ’m in lash m aqsadida « S o f xatolar va o'tkazib yu b o rish la r» rnod-
dasi qo ‘shiladi va u m u m iy natija nolga tenglashtiriladi.
Shu
bilan bir qatorda, X V F to‘lov b alan sin i tu z ish n in g m uqo-
bil shakli boMgan « t a h liliy » shaklda to‘lov b alansini taqdim etish-
ni ham m am la k atlarg a tavsiya etadi. B unda tezkor m a ’lum otlar
u m u m la sh tirila d i, qayta ta sn ifla n a d i, g u ru h la n a d i. B u n d a mus-
taqil ravishda rezidentlar va norezidentlar tom on idan o ‘zaro a m a l-
ga o shirilgan jo riy va kapital harakati b ilan bog‘liq tashqi iqti-
sodiy operatsiyalar m am lakat xalqaro iqtisodiy m u nosabatlariga
tenglash tirilgan holda, to lo v balansi aktiv yoki passiv bo‘lish iga
sabab boMadi. Barcha qolgan operatsiyalar, xususan davlatlar to
m onidan am a lga o sh irilg a n saldoni m o liyalashtirish
yoki undan
foydalanish bilan bog'liq balanslashtiruvchi o p eratsiyalar to‘lov
balan sin i tartibga solisii operatsiyalari etib belgilan gan .
T o lo v balansi q o ld ig i mavjud bo'lm aydi, ch un ki to lo v balansi-
n in g m o d d a la r in i (neytral taqdim otda) qoldig'i nolga te n glash tirila
di. Biroq «sof eksport» qiym ati m am la k at Y I M g a kiritilgan bois
jo riy operatsiyalar qoldig'i to‘lov balansi qoldig'i sifatida qayd eti-
ladi. Joriy operatsiyalar hisobi qoldig‘ini baholab, toMov balansi
defitsit (passiv) yoki profitsit (aktiv) deb aytish m u m k in .
Do'stlaringiz bilan baham: 
