J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

5.2 . Jahon valuta tizimining rivojlanish bosqichlari va
uning xususiyatlari
Jahon valuta tizim in in g sam arali ham da barqaror faoliyat 
ko‘rsatishi u n in g jah o n xo‘jaligi tuzilm asi va holatiga muvofiqlik 
darajasiga bevosita bog‘liq.bo‘ladi. X alqaro moliyaviy m u h itd a yu- 
zaga kelgan bir qator o ‘zgarishlar ham da m am lak atlar o ‘rtasidagi 
iqtisodiy m unosabatlar rivojlanishining ta ’siri natijasida jah o n
valuta tizim in in g am al qilish tam oyillari ham o ‘zgardi.
Jahon valuta tizim i rivojlanish jarayonida quyidagi bosqichlar- 
ni bosib o ‘tdi:
— Parij valuta tizim i (1867—1914-y.y.);
— G enuya valuta tizim i (1922—1929-y.y);
— Bretton-V uds valuta tizim i (1945—1976-y.y.);
— Yamayka valuta tizim i (1976-yildan hozirgi davrgacha).
100

---

Jah o n valuta tiz im in in g dastlabki bosqichlarida oltin andozasi 
(standart) tizim i am al qildi. O ltin andozasi tizim id a m am lak atlar 
pul birliklari qiym atiga ten g b o ‘lgan o ltin n in g m uayyan m iq d o - 
ri rasm iy ta rzd a o ‘rnatild i, p u lla r esa oltin tang a yoki b an k n o ta 
shakliga ega b o ‘ldi. U la r istalgan p aytda rasm iy o ‘rn atilg an kurs 
b o ‘yicha oltinga a lm ash in ish i m u m k in edi. O ltin and o zasin ing
to ‘liq am al qilishi uchun ik k ita asosiy sh art bajarilishi lozim edi: 
birin ch id an , pu l-kred it m uassasalariga m illiy valutani oltinga 
istalgan m iqdorda aniq stavka b o ‘yicha alm ashtirish m ajburiyati 
yuklatildi, ik kinchidan , alo h id a shaxslar uchun o ltinni eksport 
va im port qilish h u q u q in in g m avjudligi edi. O datda, pu l-k red it 
m uassasalari tanga zarb qilish xarajatlarin i qoplash uch u n o l­
tin n i sotish va sotib olish n arx la ri o‘rtasida m a’lum bir farqni 
o‘rnatgan edilar. Ushbu davrda o ltin an d ozasining u chta shakli 
am ald a b o ‘ldi:
— oltin tanga andozasi. M azk u r bosqichda oltin tan g alar faol 
tarzd a m uom alada o ‘rin egalladi;
— oltin quyilm a andozasi. Bu bosqichda oltin tan galar m u o m a­
lada b o ‘lm adi h am d a u la rn i erk in tarzd a zarb qilish am alga oshi- 
rilm adi, pul-kredit m u a ssasalarin in g m ajburiyati esa o ltin q o ‘- 
yilm alarn i sotishdan iborat b o ‘ldi;
— oltin valuta andozasi. U shbu bosqichda pul-kredit m u as­
sasalari m illiy pu llarni xorijiy valutalarga oltin andozasi asosida 
alm ashtirdilar.
O ltin andozasi tiz im in in g o ‘ziga xos b o ‘lgan to m o n lari quyi- 
dagicha edi:
— h a r bir valuta oltin tarkibig a ega b o ‘lib, valuta birligi m uay­
yan m iqdorda oltinga ten g lash tirild i;
— valutalarning oltin tarkibiga ko‘ra u la rn in g oltin p aritetlari 
o ‘rnatildi, shunga m uvofiq v alu tala rn in g o ‘zaro kursi belgilandi;
— alohida davlat ichida va u n d an tashqarida v alu talarn in g
oltinga erkin alm ashinuvi t a ’m in lan d i. D avlat paritet qiym atiga 
ko‘ra o ltin n i sotish va sotib olish m ajburiyatini oldi;
— oltin um um jahon p u li sifatida ta n olindi;
101

---

— o ltin ning erkin ta rz d a eksport va im porti yo‘lga qo ‘yildi;
— pulga bo‘lgan ichki talab va m illiy oltin zaxirasi o ‘rtasidagi 
muvofiqlik saqlab turildi.
U shbu davrda oltin andozasiga asoslangan xalqaro h iso b - 
kitoblar m exanizm i q a t’iy belgilangan kurs rejim ini o ‘rnatdi.
B irinchi ja h o n valuta tizim i X IX asrda oltin m o nom etallizm i 
asosida, oltin tanga andozasi shaklida shakllangan. Parij valuta 
tizim ida oltin yagona jah on puli sifatida qabul qilingan. M azkur 
valuta tizim i, rasm iy ravishda 1867-yilda Parij konferensiyasida 
tan olindi va am al qila boshladi.
O ltin andozasi talabiga asosan ban klar m illiy valuta birligiga 
oltin asosini berib, m illiy valutani oltinga sotish va sotib olish 
m ajburiyatini olganlar.
Oltin tanga andozasiga tegishli xususiyatlar quyidagilardan 
iborat edi: tovarlar narx in in g oltinda hisoblanishi, oltin tang alar- 
ning erkin m uom alada bo‘lishi va davlat zarbxonalari to m o n id an
cheklanm agan tarzda tan g alarni zarb etilishi, nom inalga ko‘ra 
kredit pullarin ing oltin tangalarga erkin alm ashinuvi, o ltinni olib 
kirish va olib chiqishda cheklovlar o ‘rnatilm aganligi, ichki b o - 
zorlarda qog‘oz pullar oltin tangalar bilan bir qatorda m uom alada 
bo'lishi. O ltin andozasi am alda b o lg a n davrlarda oltin p aritetid an
fbydalanilgan.
O ltin pariteti — rasm iy oltin tarkibiga ko‘ra turli m am lak atlar 
pul birlik larin in g o‘zaro nisbatini ifodalaydi. O ltin pariteti valu­
ta k u rslarin i aniqlashda asos b o ‘lib xizm at qilgan va 1976-yilda 
X V F to m o nidan bekor elilgan. Ya’ni,
A Q SH da 1 troya unsiya oltin (31,1 g) = 20,672 USD ($)
B uyuk B ritaniyada 1 troya unsiya oltin = 4,248 G B P (£)
O ltin ning valutalardagi qiym ati valuta kursini aniqlashga x iz­
m at qilardi:
$20,672 / £ 4,248 = 4,866, 
ya’ni 
£ 1 = $ 4,866
Parij valuta tizim i quyidagi tam oyillarga asoslangan edi:
— tizim asosini oltin tanga andozasi tashkil etishi;
102

---

— m illiy pul b irlik larin in g o ltin tarkibi o ‘rnatildi (B uyuk 
B ritaniya — 1816-yildan, AQSH — 1837-yildan, G erm an iy a- 
1875-yildan, Fransiya — 1878-yildan);
— oltinga um um iy to ‘lov vositasi sifatida ja h o n puli funksiyasi 
berildi;
— m arkaziy b an k lar to m o n id an em issiya qilingan m uom a- 
ladagi b a n k n o ta la r oltinga erkin a lm ash tirilg an . A lm ashinuv o l­
tin p aritetlari asosida am alga o sh irilg an ;
— valutalar kursi m oneta p aritetid an «oltin nuqtalari» chega- 
rasida og‘ishi m u m k in edi (±1% am a ld a q a t’iy belgilangan valuta 
k u rslari b o ‘lgan);
— o ltin d an tashqari xalqaro a y la n m ad a angliya funt sterlingi 
tan olingan;
— m illiy oltin zaxiralari va ichki pul taklifi o ‘rtasidagi o ‘zaro 
nisbat ushlab turilgan;
— to ‘lov balanslari taqchilligi o ltin bilan qoplangan.
M azk u r davrda valuta k u rslarin in g barqarorligini m am lakatlar
o ‘rtasid a o ltin n in g erkin harakati t a ’m inlag an . O ltin andozasi- 
n in g jo riy etilishi bar bir ishtirokchi davlatdan o ‘z valutasini o l­
tinga q a t’iy belgilangan kurs b o ‘yicha konvertatsiya qilishni ta- 
lab etard i. O ltin tarkibini hisoblash yordain id a aniqlangan valuta 
ayirboshlash kursi har bir valuta u c h u n o ltin paritetin i belgilaydi.
Parij valuta tizim i am al qilgan sh aro itd a oltin ichki bozorlarda 
ta n g a ko‘rinishida m uom alada b o ‘lgan, b u n d a n tashqari tijorat 
b an k la rin in g zaxiralari shaklida h am x izm at qilgan.
O ltin andozasi m am lakatlarda to ‘lov b alan sin i, pul m uom ala- 
sini, xalqaro zaxiralarni, tashqi iqtisodiy alo q alarn i ham d a ishlab 
ch iq arish n i bir m arom da tartibga so lishd a m u h im rol o'ynagan. 
Parij valuta tizim ida tashkil etilgan o ltin tanga andozasi birinchi 
ja h o n urushiga qadar, to lo v balansi va valuta kursini tartibga so- 
lish n in g bozor m exanizm i am alda q o ‘llan g an davrda birm u n ch a 
sam arali faoliyat ko‘rsatgan.
To‘lov balansida taq ch illik m avjud b o ‘lgan m am lak atlar def- 
lyatsion siyosat o ‘tkazishga m ajbur b o ‘lganlar, bu n d a pul m assa-
103

---

sini oltinni chegaradan tashqariga chiqarish orqali qisqartirishga 
erishganlar.
O llin andozasining afzalliklari sifatida quyidagilarni ko'rsatish 
m um kin:
— valuta kurslari keskin tebranishin in g mavjud em asligi;
— past inflyatsiya darajasi.
Parij valuta tizim i doirasida tashkil etilgan oltin andozasi bir 
qator kam chiliklarga ega b o ‘lgan. O ltin andozasi jah o n iqtisodi- 
yotida m uom aladagi pul massasi bilan oltin qazib olish va ishlab 
chiqarish o ‘rtasida b o g liq lik n i yuzaga keltirdi. Ushbu sharoitda 
yangi oltin konlarini ochish va uni qazib olishni ko‘paytirish 
transm illiy inflyatsiyaga olib kelgan. A ksincha, agar oltin ishlab 
chiqarish hajm i ishlab ch iq arish nin g real liajmi o ‘sishidan orqada 
qolsa narxlar darajasining yalpi pasayishi kuzatilgan.
Slum ingdek, oltin andozasi a mal qilgan davrda m illiy iqtisodi- 
yotning ichki m uam m olarini b a rta ra f etishga yolnaltirilgan m us- 
taqil pul-kredit siyosatini am alga oshirishn ing im koni bo‘lm agan. 
O ltinga konvertirlanganlikni ushlab turgan holda pul emissiyasi 
orqali xarajatlarni m oliyalashtirishga harakat qilgan xohlagan 
rnam lakatda oltin zaxirasining xorijga chiqib ketishi holati ro‘y 
bergan. Bu holat, barcha Yevropa m am lak atlarin i birinchi j a ­
hon urushi davrida oltin andozasidan voz kechishga m ajbur etdi. 
C hunki, urush xarajatlarini m oliyalashtirishni faqat qog‘oz pullar 
emissiyasi hisobiga am alga oshirish m um kin edi.
U rush xarajatlarini qoplashda soliqlar, zayom lar bilan birga 
oltin ham ja h o n puli sifatida sarflandi. K o‘pgina m am lakatlar 
tom onidan valuta cheklovlari o\rnatildi. Valuta kurslari m ajburiy 
tarz d a o ‘rnatilgan bo'lib, shu boisdan noreal edi. U rush bosh- 
lanishi bilan m arkaziy b an k lar oltinni alm ashtirishni to ‘xtatdi va 
xarajatlarni qoplash uchun em issiyani oshirdilar. 1920-yilga kelib 
AQSH dollariga nisbatan funt sterling 1/3 qismga, fransuz franki 
va italiya lirasi —2/3, nem is m arkasi esa 96%ga qadrsizlandi.
O ltin andozasi bozor iqtisodiyoti sharoitlariga va rivojlanib b o - 
rayotgan xo'jalik aloqalari ko‘lam iga javob berm aganligi tufayli
104

---

asta-sek in lik bilan b arh am topgan. O ltin tanga andozasi pul va 
valuta tizim i sifatida am al qilishni to^xtatgan va ja h o n valuta tizi- 
m in i boshqa shaklda sh akllantirish g a ehtiyoj sezilgan.
B irinchi ja h o n u ru sh id a n keyin m am lak atlar o ‘rtasidagi tashqi 
iqtisodiy alo qalarnin g qayta tik lan ishi natijasida ja h o n valuta 
tizim in in g yangi tam o y illarin i ishlab chiqishga zaru rat tu g ‘ildi. 
Ushbu davrdan ja h o n valuta tizim i rivojlanishining yangi bos- 
qichi am al qila boshladi. M azku r bosqich oltin quyilm a andozasi 
yoki G enuya valuta tizim i sifatida nom oldi.
1922-yilda G en uy ad a o ‘tkazilgan moliyaviy va iqtisodiy m a- 
salalar bo‘yicha xalqaro konferensiyada rivojlangan m am lak at- 
lardagi oltin zaxiralari tashqi savdo va boshqa operatsiyalar 
b o ‘yicha h isob -k ito blarni tartib g a solish uchun yetarli em as deb 
ta ’kidlandi. X alqaro ay lan m ada oltin va funt sterlingdan tash q ari 
AQSH dollaridan ham keng foydalanish tavsiva etildi. X alqaro 
to ‘lov vositasi rolini bajarishga yo‘naltirilgan ikkala valuta h am
deviz nom ini oldi. G erm an iy a, Avstraliya, D aniya, N orvegiya 
kabi ko‘pgina m am lak atlar oltin deviz standartiga qo‘shilishdi.
G enuya valuta tiz im in in g asosiy tam oyillari ham oldingi Parij 
valuta tizim i tam oyillariga o ‘xshash edi. M azkur tizim d a ham
oltin oxirgi jah o n puli sifatidagi rolini saqlab qoldi, shu bilan 
birgalikda oltin paritetlari ham qoldirildi.
G enuya valuta tizim i quyidagi tam oyillarga asoslanib faoliyat 
ko‘rsatgan:
1. T izim asosini oltin va deviz valutalar tashkil etdi. U shbu 
davrda 30 ta m am lak atn in g pul tizim i oltin-deviz stan d artiga 
asoslandi. Biroq, zax ira valuta m avqei rasm iy jih a td a n hech bir 
valutaga berilm ad i, fu n t sterling va AQSH dollari ushbu so had a 
y etakchilik uchun raqobatlashdi.
2. O ltin paritetlari saqlab qolindi. V alutalarning o ltin - 
ga alm ashinuvi nafaqat bevosita yo‘l bilan (AQSH, Fransiya, 
B.Britaniya) balki bilvosita, xorijiy valutalar orqali ham am alga 
oshirildi.
3. Erkin suzuvchi valuta kurslari rejim i qayta tiklandi.
105

---

4. 
V a l u t a n i t a r t i b g a sol i sh faol v a l u t a siyosati s h a k l i d a x a l q a r o
k o n f e r e n s i y a l a r d a a m a l g a o s hi r i l di .
Ol t i n de vi z a n d o z a s i o l t i n a n d o z a s i n i n g m u a y y a n s h a k l i n i
i fodal ab, b u n d a a l o h i d a m i l l i y b a n k n o t a l a r o l t i n g a e m a s , b a l k i
b o s h q a m a m i a k a t l a r n i n g v a l u t al a r i g a (oltin q u y i l m a l a r g a a l m a -
s h i n u v c h i de v iz l ar g a ) a l m a s h t i r i l a r edi.
M a z k u r s h a r o i t d a , m i ll iy v a l u t a l a r n i o l t i n g a a l m a s h t i r i s h n i n g
i kki ta as osi y usul i s h ak l l a n d i :
1) bevosi t a — de vi z r o l ini b a j a r u v c h i (f unt st erl ing, A Q S H d ol -
lari) v a l u t a l a r u c h u n ;
2) bi lvosita — m a z k u r t i z i m n i n g q o l g a n b a r c h a v al ut al ar i 
u c h u n .
U s h b u j a h o n val ul a t i z i m i d a e r k i n s u z u v c h i val ut a kur s l ar i 
t a m oy i l i q o ‘Ua ni l gan . G e n u y a t i z i m i n i n g t a m o y i l l a r i g a m u v o -
fiq a ' / o m a m i a k a t l a r n i n g m a r k a z i y b a n k l a r i m i l l i y pul b i rl i kl ari
val ut a k u r s l a r i n i n g m u r n k i n b o ‘l g a n t e b r a n i s h l a r i n i v a l u t an i t a r ­
t ibga sol i sh u s u l l a r i n i ( a s o s a n v al u t a i nt er ve nsi ya s i ) qoMlagan h o l -
d a u s h i a b t u ri s h l a r i l oz i m edi.
Ol ti n d ev i z a n d o z a s i n i n g ke n g t a r q a l i s h i b i r m a m l a k a t n i
b o s h q a l a r i g a b o g l i q l i g i n i k u c h a y t i r d i . Bi ro q, ol t in a n d o z a s i n i n g
de v i z s hakl i k o bp a m a l q i l m a d i . 1929—1931- yi ll ar d a gi j a h o n d a r o ‘y 
b er g a n i n q i r o z m a z k u r t i z i m n i b u t u n l a y i z d a n c h i q a r d i . I n q i r o z
o ‘z n a v b a t i d a , de vi z v al u t al ar g a h a m salbiy t a ’s i ri ni ko ' r sa t di .
1931-yilga kelib B u y u k B r i t a n i y a o l t i n a n d o z a s i n i b e k o r qi li shga 
m a j b u r b o ‘ldi, f unt st er l i ng es a deva l va t si ya qi li ndi . S h u n i n g d e k ,
v al ut a va i qt isod i y m u n o s a b a t l a r d a A n g l i y a g a b o g l i q b o l g a n bi r 
q a t o r Y e v r op a davl at lar i , Mi sr, M al a y z i y a , H i n d i s t o n m a m l a k a t -
l a r i n i n g v a l u t al a r i m u v a f f a q i y a t s i z l i k k a u c h r a d i . K e y i n c h a l i k b u
t i z i m Y a p o n i y a va F r a n s i y a t o m o n i d a n b e k o r q il indi . 1933-yi l da 
e s a A Q S H h u k u r n a t i b a n k n o t a l a r n i o l ti n ga a l m a s h t i r i s h n i h a m d a
o l t i n n i n g c h e g a r a d a n c h i q a r i l i s h i n i t a q i q l a d i , d o l l a r es a 41% ga 
devalvat s iya q i l ind i .
1 9 3 0 - y i l l a r n i n g o ‘r t a l a r i g a kel i b j a h o n v a l u t a t i z i m i n i n g b e -
qa r or l ig i k u c h a y d i va k o ‘p g i n a m a m l a k a t l a r o ‘z v a l u t a l a r i n i d e -